کدام چاپ سعدی را بخریم؟
اوّلین قدم برای ارتباط با متون کهن، اینست که یک چاپ معتبر از آنها در دست داشته باشیم. یعنی اوّل از همه مطمئن باشیم که اینهایی که در این متن آمده، از شاعر یا نویسندۀ مزبور هست یا نه. مثلاً اکثرِ قریب به اتّفاقِ اشعاری که به خیام و باباطاهر و ابوسعید نسبت می‌دهند، از ایشان نیست. دربارۀ سعدی هم باید گفت متأسفانه با وجودِ این همه هیاهو و سروصدایی که برای شیخ راه انداخته‌ایم، هنوز یک متنِ درجه اوّل و دقیق از او در دست نداریم و هرکدام از چاپ‌ها اشکالاتی دارند. البته اوضاع کلیّات سعدی مثلِ ابوسعید و اینها نیست، ولی هنوز هم مقداری شعر الحاقی از شعرایِ دیگر در دیوان او موجود است و از طرفی ضبطِ برخی اشعار سعدی غلط است و دچار تحریف شده.
کلیّات سعدی: کلیّات، آن است که همۀ آثارِ سعدی را در خود دارد. یعنی در یک کتاب هم بوستان و گلستان هست، هم غزلیات و قصائد و رباعیات و مفردات و رسائلِ نثر (که البته بعضی از این رساله‌ها قطعاً از سعدی نیست). اگر می‌خواهید یک کلیّات سعدی خوب بخرید، چند گزینه هست. یکی همان تصحیح مرحوم محمدعلی فروغی است. البته چاپِ اصلی این اثر را امروز از انتشارات امیرکبیر می‌توانید بخرید (چاپ‌های انتشارات ققنوس و هرمس هم خوب است). بهاءالدّین خرمشاهی، همین تصحیح را با رفع مقداری از اغلاط و افزودنِ چند فهرستِ کارآمد و مقداری توضیحات (انتشارات دوستان) به چاپ رساند، که در مجموع بهتر از چاپ فروغی‌ست. این را هم بگویم که اگر به دنبالِ هزلیات سعدی می‌گردید، بدانید که چاپ و عدمِ چاپِ این بخش ربطی به سانسور و انقلاب ندارد. یعنی پیش از انقلاب هم مرحوم فروغی آن را مناسب تشخیص نداد و حتی گفت که نسبت دادنِ اینها به سعدی قبیح است و از چاپِ آن سر باز زد. البته اگر از بنده بپرسید، عرض می‌کنم که هزلیات، قطعاً از شیخ شیراز صادر شده و قوّتی که در برخی از این اشعار هست، نشان می‌دهد که کارِ احدی جز او نمی‌تواند باشد. متأسّفانه این رویه در دیگر تصحیح‌های کلیّات هم ادامه یافت و از چاپ‌های در دسترس، این بخش فقط در چاپِ انتشارات زوّار هست. کلیات سعدی دیگری هم دکتر حسن انوری (نشر قطره) منتشر ساخته است که یکی از محاسنش دارا بودن کشف‌الابیات همۀ اشعارست. دکتر مظاهر مصفّا هم کلیات سعدی دارد (انتشارات روزنه) که از نظر ظاهری بسیار شکیل و خوش‌دست است، معنی کلماتِ دشوار نیز در پایین متن آمده. بعضی ورژن‌هایِ این چاپ فهرست دارد و بعضی فاقد فهرست است، اگر فهرست‌ها برایتان مهم است، در هنگام خرید به این نکته دقّت کنید. (این کتاب «از روی نسخۀ تصحیح شدۀ انجمن فارس» چاپ شده و شاید نتوان آن را یک تصحیح مستقل دانست) هیچ یک از چاپ‌های بالا دارای توضیحات اشعار نیست. (مگر در موارد معدودی که گفته شد).
غزلیات سعدی: همان‌‌گونه که گفتیم، کلیات سعدی شاملِ غزلیات هم هست، ولی اگر می‌خواهید غزل‌ها را به صورتِ جداگانه داشته باشید، چند گزینه در اختیار دارید: غزل‌های سعدی، به تصحیح دکتر غلامحسین یوسفی (انتشارات سخن) که چند فهرست سودمند هم ضمیمۀ خود دارد. غزلیات سعدی به تصحیح حبیب یغمایی نیز سالها نایاب بود و مدّتی پیش پژوهشگاه علوم انسانی آن را منتشر ساخت. این چاپ، یکی از تصحیح‌های خوب و مغفول غزلیات است، البته اشکالِ عمدۀ این چاپ فهرست‌های متعدد و به درنخورِ آن است که پرداختن به آن مجالی جداگانه می‌طلبد. اگر هم غزلیاتی با شرح و توضیح و معنی کلمات می‌خواهید، در درجۀ اوّل «شرح غزلیات سعدی» خانم فرح نیازکار مناسب است (انتشارات هرمس). مرحوم خطیب‌رهبر هم غزلیات سعدی را شرح کرده که شهرتی تمام دارد (انتشارات صفی‌علی شاه). نیز مرحوم برگ‌نیسی غزلیات را شرح نموده (انتشارات فکر روز)، ولی گویا چندان در بازار یافت می‌نشود!
بوستان و گلستان: مشهورترین چاپ این دو کتاب، تصحیح مرحوم دکتر یوسفی است (انتشارات خوارزمی). این را هم بگویم که با وجودِ شهرتِ فراوان، این تصحیح، صورتِ نهایی نیست و هنوز هم این دو کتاب از تصحیح و شرح بی‌نیاز نیست. اگر می‌خواهید توضیحاتِ عباراتِ گلستان همان پای صفحه درج شده باشد، شرحِ گلستانِ خطیب‌رهبر (انتشارات صفی‌علی‌شاه) را توصیه می‌کنم که با فونت درشت چاپ شده و برای چشم‌های ضعیف آسان‌خوان‌ترست. مرحوم محمد خزائلی هم شرح مشهوری بر گلستان دارد که در جایِ خود بسیار سودمند است. استاد جویا جهانبخش هم گزیدۀ گلستان را شرح کرده که در قطع جیبی و همراه با فایل صوتی به وسیلۀ نشر معین منتشر شده.
محمدرضا ضیاء
@shekoftandaraftab
