دریای پارس، دریایی پارسی
۱. از زمان تشکیل شاهنشاهی جهانی پارسیان، نگاه آنان به دریای پارس همواره نگاهی ویژه بود؛ چه این دریا می‌توانست جنوب ایران را از یک سو به هند متصل کند و از دیگر سو با دور زدن شبه‌جزیره‌ی عربستان، پارسیان را به سرزمین مهم مصر برساند. داریوش حتی در یکی از کتیبه‌هایش، ادعا می‌کند که با حفر آبراهی که دریای سرخ را به نیل و از این راه به مدیترانه وصل می‌کرد، راه آبی را به سوی "دریایی که از پارس می‌رود" گشوده است (۱). هخامنشیان در طول حکومت خود موفق شدند تا بر بحرین و عمان، هر دو در سواحل جنوبی دریاهای پارس و عمان تسلط یابند (۲) و از این طریق، دریای پارس را دریایی پارسی کنند.
۲. پس از کشورگشایی و مرگ اسکندر، خاورمیانه درگیر اغتشاش شد تا آنکه سلوکوس یکم، باهوش‌ترین سردار اسکندر موفق شد که بیشتر قلمرو آسیایی او را از آن خود کند. با این حال به نظر می‌رسد که پارسیان از نظم جدید ناراضی بودند و از همان ابتدا در تلاش برای استقلال از سلوکیان بر آمدند. به نظر می‌رسد که در این دوره فرمانروایان پارس که خود را بنا بر رسمی هخامنشی، فرترکه می‌نامیدند، در دریای پارس فعال بودند و یکی از منابع رومی به عملیات دریایی پارسیان در این زمان در دریای پارس اشاره دارد (۳).
۳. اشکانیان پس از مدتی بساط سلوکیان را از ایران برچیدند. آنان یک پادشاهی پهناور، از آمودریا تا فرات تشکیل دادند و بر دو سوی دریاهای پارس و عمان حاکم شدند و بنابراین، همان کارآیی که دریای پارس برای هخامنشیان داشت را از آن انتظار داشتند. ویژگی خاص شاهنشاهی اشکانی رواداری سیاسی بود و بنابراین، دور تا دور این شاهنشاهی را دولت‌های نسبتاً کوچک‌ترِ تابع اشکانیان احاطه کرده بودند که یکی از آنها پارس بود. به نظر می‌رسد که پارسیان در این دوره در دریا فعال بودند و یک سفرنامه دریایی موسوم به پریپلوس در این زمان ظاهراً نام پارس را برابر با نام پارت (= اشکانیان) به کار می‌برد (۴). در منبعی چینی آمده است که بازرگانان اشکانی در این زمان عامدانه سفیر چین را در کرانه‌ی دریای پارس فریب دادند تا نتواند از راه آبی به روم رفته و باعث ارتباط مستقیم روم و چین شود (۵).
۴. در دوره‌ی ساسانی بازرگانی دریای پارس به رونقی بی‌سابقه رسید، شاهنشاهی ساسانی به مرکز اصلی بازرگانی در جهان زمان خود بدل شد، زبان پارسی از دریای سرخ تا چین به عنوان زبان بین‌المللی بازرگانان دریایی به کار رفت و پارسیان (= ایرانیان) آنچنان ثروتمند شدند که اصطلاح "پارسی فقیر" در چین به یک عبارت ضد و نقیض بدل شد (۶). به گزارش آمیانوس، در زمان او (سده‌ی ۴ م.) سواحل دریای پارس رونقی مثال‌زدنی داشتند و در تمام این سواحل، آبادانی‌های پرشماری وجود داشت (۷). ساسانیان تا سرزمین‌های دوردست جنوب شرق آسیا مهاجرنشین‌هایی را برآورده بودند (۸) و بازرگانی دریایی زیر نظر آنان که از دریای پارس سرچشمه می‌گرفت، به رونقی کم‌نظیر در طول تاریخ رسیده بود.
۵. کوشش ایرانیان و به ویژه پارسیان در طول بیش از ۱ هزاره، نام "خلیج فارس" را برای این راه آبی بسیار مهم و پرنعمت جاویدان ساخته و به دوران پس از اسلام منتقل کرد.
(1). Kent, R., 1953, Old Persian, American Oriental Society, DZc, p 147.
(2). Graf, David F. and Arnulf Hauslaiter, 2021, "The Arabian World", A Companion to the Achaemenid Persian Empire, Vol. 1, Wiley Blackwell, pp 536-537.
(۳). ویرهوفر، یوزف، ۱۳۸۸، تاریخ پارس از اسکندر مقدونی تا مهرداد اشکانی، ترجمه‌ی هوشنگ صادقی، تهران: فرزان روز، ص ۷۵.
(۴). ویزهوفر، یوزف، ۱۳۹۲، "مدارکی درباره‌ی تاریخ و فرهنگ پارس در دوران اشکانیان"، ترجمه‌ی هوشنگ صادقی، امپراتوری اشکانی و اسناد و منابع آن، تهران: فرزان روز، صص ۶۶۰-۶۶۱.
(5). Hirth, F., 1885, China and the Roman Orient, Kelly and Walsh, p 39.
(6). Lewis, M. E., 2009, China's Cosmopolitan Empire, Harward University Press, p 161.
(7). Ammianus Marcellinus, Roman History, Translated by C. D. Yonge, London: Henry G. Bohn, 23,6,11
(۸). دریایی، تورج، ۱۳۸۳، شاهنشاهی ساسانی، ترجمه‌ی مرتضی ثاقب‌فر، تهران: توس، ص ۱۰۳.
✍🏻 امین بابادی، دانش‌آموخته‌ی دکتری تاریخ ایران باستان دانشگاه تهران.
@IranianDDBastan
