انجمن علمی تاریخ دانشگاه تهران

در روسیه سنت سال‌نامه‌نویسی (تاریخ‌های سالانه) رایج بود که در آن وقایع مهم هر سال ثبت می‌شدند، به‌ویژه در مراکز مذهبی. این سنت از قرون وسطی تا قرن ۱۶ ادامه داشت و بخش مهمی از شناخت ما از دوره مغول‌ها از همین منابع به‌دست آمده است. همچنین تاریخ‌نگاران معمولاً متون قبلی را عیناً تکرار می‌کردند و گاهی اطلاعاتی را از قرن‌ها قبل در نسخه‌های جدیدتر حفظ می‌کردند. علاوه بر سالنامه‌ها، منابعی مانند زندگینامه قدیسان، نامه‌ها، فرمان‌ها، قوانین و حتی نوشته‌هایی روی دیوار نیز وجود دارد. در سال ۱۴۹۲ میلادی (که آن را هفت‌هزارمین سال از آفرینش می‌دانستند)، به دلیل ترس از پایان جهان، تزارها دستور دادند تاریخ جامع کشور گردآوری شود تا برای پاسخگویی در روز قیامت آماده باشند. همین امر باعث شد مجموعه‌های تاریخی مهمی تهیه و حفظ شود که تا امروز باقی مانده‌اند.

روس‌ها دریانوردان ماهری نبودند و بیشتر با پیاده‌نظام قدرتمندشان شناخته می‌شدند. مغول‌ها نیز به‌طور طبیعی به دریا علاقه‌ای نداشتند، زیرا دریا برای آن‌ها جایی نبود که اسب‌ها بتوانند زندگی کنند. از نگاه مغول‌ها، فقط سرزمین‌هایی ارزشمند بودند که برای چرای اسب مناسب باشند. درنتیجه دریا، جنگل‌های انبوه، یا زمین‌های شور برایشان بی‌ارزش بود. در واقع اسب برای مغول‌ها بخشی از هویت تمدنی‌شان بود و سرزمینی که برای اسب مناسب نبود، از نظر آنان جای انسان‌ها هم نبود. جالب است که حتی امروز هم اسب‌ها برای مغولان چنان اهمیتی دارند که آن‌ها را در آمارگیری‌های جمعیتی خود لحاظ می‌کنند. بنابراین دریانوردی نه در میان روس‌ها و نه مغول‌ها رواج نداشت، مگر در امتداد رودخانه‌ها. روس‌ها به دریا بی‌توجه بودند و مهارت لازم را هم نداشتند، درنتیجه به فکر بهره‌برداری از آن نبوده و همچنان متکی به خشکی باقی ماندند.

بله. قطعاً تأثیرگذار بود. حملۀ مغولان تأثیر مهمی در جهت‌گیری روسیه به‌سوی شرق داشت. با ادغام روسیه در فضای اوراسیایی، ارتباط با ملت‌های شرقی افزایش یافت و برای نخستین‌بار بازرگانان و کالاهای چینی وارد این سرزمین شدند. اگر پیش از این روسیه بخشی از فضای فرهنگی اروپا محسوب می‌شد، پس از مغولان به ترکیبی از شرق و غرب تبدیل شد. در قرن پانزدهم، حتی خانات تاتار در سرزمین روس‌ها مسجد می‌ساختند، در حالی که اروپا درگیر تفتیش عقاید بود. برخی خان‌های مسلمان از شاهزادگان مسکو زمین می‌گرفتند و برای کوچ‌نشینان خود سکونتگاه می‌ساختند؛ چیزی که در غرب اروپا غیرممکن بود. مرز فرهنگی شرق و غرب در همین دوره شکل گرفت. در نتیجه، مغولان موجب نزدیکی فرهنگی روسیه با شرق شدند و این تأثیر تا مدت‌ها در ساختار و نگاه تاریخی روسیه باقی ماند.

در پاسخ به این پرسش باید توجه داشت که دیدگاه‌ها در میان تاریخ‌نگاران و صاحب‌نظران علوم سیاسی بسیار متنوع است. تأثیر مغولان بر روسیه را نمی‌توان صرفاً در چارچوب مثبت یا منفی ارزیابی کرد. برخی اقوام پذیرای سلطۀ مغولان بودند و با کمال میل در خدمت آنان قرار گرفتند. اما در عین حال این تأثیرات واجد پیچیدگی‌های فراوانی است و در طول زمان دستخوش تغییر شده است. دولت‌های روسی نه تنها با سلطه و میراث مغولی مواجه شدند، بلکه بخشی از آن را جذب کردند. آن‌ها به نوعی خود را وارث قدرت خان‌های مغولی و حتی امپراتوران روم معرفی می‌کردند، هرچند این پیوندها عمدتاً ساختگی بود. البته این را نمی‌توان مستقیماً «تأثیر مغولی» نامید، بلکه باید آن را فرآیندی دانست که در اثر تقابل، کشمکش و در نهایت جذب فرهنگی و سیاسی روس‌ها شکل گرفت. در قرون بعدی، روسیه نه‌تنها سلطۀ مغولی را از میان برداشت، بلکه توانست در طول یک قرن، قدرت خود را به سراسر سرزمین‌های اردوی زرین و حتی تا قلب مغولستان گسترش دهد. این روند صرفاً تقلید نبود، بلکه فرآیندی طبیعی برای ادغام تدریجی میراث مغولی در ساختار حکومتی روسیه بود. بسیاری از اقوام ساکن در سرزمین‌های مغولستان، از جمله قبچاق‌ها، مردمان شمال قزاقستان و مغولستان مرکزی، در نهایت درون دولت بزرگ روسیه جذب شدند. دولت روسیه اصولی از حکمرانی مغولی را در ساختار خود پذیرفت، اما آن‌ها را با نیازهای محلی و سنت‌های موجود سازگار کرد. با این حال، قدرت تزار روسیه هرگز به اندازه خان مغول مطلق و گسترده نبود؛ او نه همان اختیارات را داشت و نه از ابزارهای حکمرانی مغولان بهره می‌برد. اگرچه این شباهت‌ها چشمگیر است، اما نمی‌توان آن‌ها را کاملاً هم‌ارز دانست. در نهایت، برای بررسی دقیق این تأثیرات باید به بافت تاریخی و جغرافیایی توجه کرد. در دوره‌ها و مناطق مختلف، میزان و نوع تأثیر مغولان متفاوت بوده است. از نظر من این موضوع را باید در چارچوب مقایسه‌ای میان سنت‌های روسی و سنت‌های استپی بررسی کرد.

دکتر خروستالیف پاسخ داد: مغولان اساساً دارای فرهنگی منسجم و ساختارمند نبودند و تلاشی برای تحمیل ارزش‌هایشان به جامعه نمی‌کردند. ارتش آنان متشکل از اقوام و ملیت‌های گوناگون بود و بخش عمده‌ای از دستاوردهای آنان برگرفته از ملت‌های مغلوب بود. به عنوان نمونه، نظام مالیاتی آن‌ها از چینیان اقتباس شده بود. مغول‌ها فرهنگ خاصی را رواج نمی‌دادند، بلکه از دانش و تخصص دیگر ملت‌ها بهره می‌بردند. حتی خط نوشتاری‌شان را نیز از مسلمانان ایغور در چین اخذ کرده بودند. آن‌ها از نظر دینی نیز دارای ساختار منسجمی نبودند. در واقع، مطالعۀ تاریخ مغولان، به نوعی بررسی تاریخ تمدن‌های چین، هند، ایران و روسیه نیز هست؛ چراکه مغولان نوشتار، دین، مذهب و فرهنگ را از اقوام مغلوب فرا می‌گرفتند. در قرن چهاردهم میلادی، امپراتوری یکپارچۀ مغول فروپاشید و به حکومت‌های محلی و پراکنده‌ای تبدیل شد. بدین ترتیب، انسجام اولیه از میان رفت و چیزی از مغولان به معنای یک هویت مستقل باقی نماند. حملۀ مغولان را می‌توان همانند انفجاری مهیب دانست که تأثیراتی عمیق در مناطق مختلف بر جای گذاشت، اما در نهایت فرو نشست و از میان رفت.

دکتر خروستالیف سخن خود را با ابراز خرسندی از حضور در دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران آغاز کرد. او اشاره کرد که هرچند پیش‌تر چندین‌بار به ایران سفر کرده، این نخستین‌بار است که با تاریخ‌پژوهان دیدار دارد. وی افزود که گفت‌وگو با همکارانی که دربارۀ یک گذشتۀ مشترک تحقیق می‌کنند، برای او به‌عنوان یک مورخ اهمیت ویژه‌ای دارد.

در ادامه او توضیحاتی دربارۀ کتاب خود و موضوع آن ارائه کرد. وی گفت: حملۀ مغولان به روسیه یک رویداد سرنوشت‌ساز در تاریخ این کشور به شمار می‌آید و آن را به دو دورۀ کاملاً متمایزِ «پیش از مغول» و «پس از مغول» تقسیم می‌کند. این حمله پیامدهایی بسیار مهم برای تاریخ روسیه داشته است.

او تأکید کرد که کتابش به طیف گسترده‌ای از رویدادهای آن دوره نمی‌پردازد، بلکه بر دورۀ خاصی از قرن سیزدهم تمرکز دارد. حملۀ مغول‌ها به روسیه یک فرایند تاریخی گسترده بود که حدود سی سال به طول انجامید. اگرچه این دوره اغلب تنها به‌عنوان تهاجمی خارجی شناخته می‌شود، اما در حقیقت نقطۀ عطفی با پیامدهای جهانی است.

وی افزود: نکتۀ جالب توجه این است که نخستین برخورد نظامی مغول‌ها با شاهزاده‌نشین‌های روس در سال ۱۲۲۳ و در نبرد کالکا، درست پس از عبور ارتش مغول از ایران رخ داد. این مسئله نشان‌دهندۀ پیوند عمیق میان فتوحات مغولان در خاورمیانه و اروپای شرقی است. این برخورد زمانی رخ داد که چنگیزخان برای انتقام از قبچاق‌ها به قفقاز شمالی یورش برد. قبچاق‌ها که با شاهزادگان روس پیوندهای خویشاوندی داشتند، از آنان درخواست کمک کردند. شاهزادگان روس سپاه خود را گرد آوردند و به نبرد مغولان رفتند. این دو قوم هیچ شناختی از یکدیگر نداشتند؛ گویی مغول‌ها از سیارۀ دیگری آمده بودند. زبان و فرهنگ آن‌ها کاملاً متفاوت بود. در این نبرد خونین مغولان شکست سختی به روس‌ها و قبچاق‌ها وارد کردند اما همان‌طور که آمده بودند، منطقه را ترک کردند. آنان پس از پانزده سال بازگشتند و مناطق وسیعی را در شمال شرق روسیه به تصرف درآوردند.
پس از کشتارهای گسترده و مقاومت‌هایی که صورت گرفت، در نهایت روس‌ها حاکمیت خان مغول را پذیرفتند. این وضعیت حدود ۲۰۰ سال ادامه داشت. زمانی که روس‌ها سرزمین‌های خود را بازپس گرفتند و وابستگی‌شان به خان مغول را کاهش دادند، پایه‌های یک حکومت قدرتمند روسی شکل گرفت. سیطرۀ مغولان موجب شد روس‌ها خود را ذیل یک حکومت وسیع ببینند و فرصت‌هایی طلایی به‌ویژه برای بازرگانان فراهم شود.

اردوی زرین گرچه حکومتی پایدار بر جای نگذاشت، اما سرمنشأ سیاست و حکومت روسیۀ امروزی بود و تأثیرات عمیقی بر ایدئولوژی و تفکر روس‌ها نهاد، چنانکه با مطالعۀ تاریخ، بسیاری از مسائل امروز را بهتر می‌توان درک کرد.

خروستالیف اظهار داشت که در پژوهش‌های خود پیرامون این دورۀ تاریخی، از منابع فارسی نیز بهره برده و به‌ویژه از آثار رشیدالدین فضل‌الله همدانی و عطاملک جوینی استفاده کرده است.