* یکی از مسائلی که در کنگره هشتم حزب کمونیست روسیه (بلشویک) که از تاریخ ۱۸ تا ۲۳ مارس ۱۹۱۹ برگزار شد، تصمیم‌گیری درباره‌ی احزاب کمونیست ملیت‌های مختلف در روسیه بود. سرانجام کنگره به طور قاطع با ایجاد فدراسیون احزاب مستقل کمونیستی مخالفت کرد و تصویب کرد که پس از ادغام احزاب کمونیست ملّی و قومی، کمیته‌های مرکزی احزاب کمونیست جمهوری‌های ملی شوروی از حقوق کمیته‌های ایالتی استفاده می‌کنند و تابع کمیته مرکزی حزب کمونیست (بلشویک) روسیه هستند.

*به علت اقتصاد زمین‌داری و شبانی ترکستان، اکثر ایرانیان در مزاع کار می‌کردند. در شهر‌ها به‌جز عده‌ای که به‌ تجارت و دکانداری مشغول بودند، بیشتر ایرانیان مهاجر در کارهای ساختمانی، حمالی و... اشتغال داشتند و گروهی نه‌چندان پرشمار هم در کارخانه‌های پنبه‌پاک‌کنی، استخراج نفت در جزیره‌ی چیلیکین، راه‌آهن و... کار می‌کردند. برخلاف قفقاز، موسسه‌های فرهنگی و اجتماعی ایرانیان در ترکستان انگشت‌شمار بودند و تشکل سیاسی نیز نداشتند.
در ترکستان نیز مانند باکو، فعالیت‌های فرقه عدالت دو جنبه داشت: در ارتباط با جامعه ایرانیان مهاجر و در جهت تحقق برنامه‌ها و هدف‌های حزب کمونیست روسیه (بلشویک) و ارتش سرخ [هدف دوم با شدتی بیش از شعبه باکو دنبال می‌شد]

*نهاد مرتبط‌کننده‌ی کمیته ایالتی فرقه عدالت و بلشویک‌ها در ترکستان "شورای ترویج بین‌المللی" بود که در ۶ فوریه ۱۹۲۰ توسط کمیسیا در تاشکند تشکیل شد و سه دایره اصلی داشت: دایره سیاسی، دایره تشکیلاتی و دایره تبلیغاتی. "پلنوم" عالی‌ترین مرجع شورای ترویج بین‌المللی بود که زیر نظر دفتر اجرایی (به ریاست سلطان‌زاده) قرار داشت.

* در باکو هدف از تشکیل گاردیه سرخ (در راستای مقاصد نظامی فرقه) تقویت بنیه نظامی بلشویک‌ها و ارتش سرخ بود اما در ترکستان علاوه بر تقویت بلشویک‌ها، هدف اصلی از تشکیل ارتش سرخ برپایی انقلاب در ایران به یاری چنین ارتشی بود.

* دولت جدید حمله بسوی تهران را بدون تدارکات و پیش‌بینی‌های لازم شروع کرد و به‌جهت درنظرنگرفتن وجود قوای اشغالگر انگلیس در اطراف شهر قزوین، پیروز نشد که هیچ، بلکه بدنبال عقب‌نشینی، قوای انگلیس و قزاقان، شهر رشت را نیز به تصرف درآوردند. حمله‌ی بی‌موقع احسان‌الله خان ضربه‌ی سنگینی بر جنبش فرود آورد. لیکن بنا بر معلومات بدست‌آمده، کمیسرهای کمونیست در این مهاجمه‌ی بدفرجام شرکت و مداخله نداشته‌اند.

* در عین تشکیل کمیته‌ی مذکور، اختلافات بین خالو قربان و کوچک‌خان ادامه داشت. همچنین احسان‌الله خان نیز اعتقادی به کوچک‌خان نداشت. به ادعای ابراهیموف، در این زمان کوچک‌خان با دولت مرکزی در تهران ارتباط داشته و به مذاکره ادامه می‌دادند

* با این اوصاف حتی در ۱۹ اوت ۱۹۲۱ گروه سومی نیز اقدام به برپایی کنگره‌ای به نام حزب کمونیست ایران کردند! فلذا کمیته‌ی مرکزی سومی موسوم به حزب تشکیل گردید!

* بعد از حمله‌ی وحشیانه علیه کمونیست‌ها و سازمان‌های آن در سپتامبر ۱۹۲۱، انتشار مطبوعات مربوط به حزب در گیلان متوقف شد.

* در میان اعضاء پلنوم (عالی‌ترین مرجع شورای تبلیغات) فقدان هرگونه نماینده‌ای از کمیسیون ترک بنحوی بارز مشهود است. می‌توان این احتمال را نیز در نظر گرفت که مصطفی صبحی (کمونیست ترک) که صدر پلنوم بود، به صورتی غیررسمی در پلنوم حضور داشت و یکی دیگر از رهبران جامعه ترک مقیم ترکستان نمایندگی کمونیست‌های ترک را عهده‌دار بود.

* بنظر روابط میان ارگان‌ها و سازمان‌های مختلفی که در اداره‌ی امور شورای تبلیغات سهیم بودند، روابط پرتنشی بوده است.

*فعالین کمونیست ایرانی نقش مهمی در تاسیس شورای تبلیغات ایفا کردند.

* بنا بر شواهد سلطان‌زاده و همکارانش در شورای تبلیغات به‌هیچ‌وجه فرستادگان باکو به تاشکند نبودند‌.

*چنین بنظر می‌آید که سلطان‌زاده و همکارانش بر آن بودند که از شورای تبلیغات به‌مثابه سکویی جهت تاسیس یک حزب کمونیست واقعی ایرانی استفاده کنند و در مقام یک تشکیلات کمونیستی فقط مستقیما در برابر مقامات مسکو (یعنی لنین و کمینترن) مسئول باشند و نه باکو.

* هیچ بعید نیست که رویکرد سلطانزاده به انزجار عمیق حزب کمونیست آذربایجان (نریمان نریمانوف) و پشتیبان‌های او در دفتر قفقاز (اورژینکیدزه، مدیوانی و در نهایت استالین) میدان داده باشد. و در مقابل منجر به علم ‌کردن حیدر عمو اوغلی شده باشد که گروه دفتر قفقاز را از دوران تحصیلش در تفلیس می‌شناخت. وی اگرچه در بهار ۱۹۲۰ در تاشکند بود ولی شگفت آن که نه موقعیت برجسته‌ای در شورای تبلیغات داشت و نه حتی در مدارک مربوط به این تشکیلات نامی از وی برده شده بود. حیدرخان حتی به کمیته مرکزی حزب کمونیست ایران که در خلال کنگره‌ی انزلی (ژوئن ۱۹۲۰/ خرداد ۱۲۹۱) انتخاب شد راه نیافت و در خود این کنگره هم غایب بود!

* در کنگره مسائل مهمی مانند مسئله ملی و مسئله ارضی بطور جدی مورد بررسی قرار نگرفت و راهکار ارائه‌شده در قبال مسئله ارضی ناقص مطرح گردید

* وظیفه حزب کمونیست ایران: نبرد علیه سرمایه‌داری جهانی در کنار روسیه شوروی، حمایت از همه عناصری که علیه انگلستان و دولت شاه قیام می‌کنند و بخشیدن ماهیتی هرچه جدی‌تر به این مبارزه و جلب توده‌های دهقانی و کارگری به آن و خنثی‌کردن عناصری که از مبارزه‌ی انقلابی می‌هراسند و در عین حال خواهان اخراج انگلیسی‌ها هستند، انکشاف‌بخشیدن به سازمان‌های خود، ایجاد نفوذ در میان توده‌ها (تا به هنگام نبرد طبقاتی برای کسب قدرت و زمین بتوانند در راس توده‌های کارگری و دهقانی قرار داشته باشند.)

* نگرش حزب در قبال مسئله ارضی نسبت به نظر ارائه‌شده در کنگره روشن و تصحیح شد.

*بزعم ابراهیموف، فراموش‌شدن طرح مسئله ملی بعنوان مهم‌ترین نقصان و نارسائی مرامنامه قلمداد می‌شود. هم‌چنین بی‌اعتنایی نسبت به مسئله زبان به‌مثابه وسیله‌ای برای پیوند با توده‌های انبوه زحمتکش، از جهات نقصان کنگره و مرامنامه بود.

* آوتیس سلطان‌زاده یکی از اعضای شورای فوق بود.

*مهم‌ترین مسئله‌ای که ذهن نظریه‌پردازان مسکوم را به خود مشغول داشت آن بود که آیا انقلاب شرق را باید در امتداد محور دریای سیاه به حرکت درآورد و یا از طریق آسیانه‌ی میانه و بسوی ایران؟

*در دفتر مسلمین (مرکزی) کسانی چون حیدرخان عمواوغلی خواستار فعالیت در میان مسلمان‌های مستقر در آسیای میانه بودند.

* حزب کمونیست ایران و سازمان آذربایجان آن نتوانست ارتباط نزدیک لازم را با قیام مسلحانه‌ی آغازشده در تبریز به رهبری دموکرات‌های آذربایجان ایجاد نمایند.

* مدیریت روزنامه کارگر برعهده‌ی میرمهدی بود. وی در زمینه فرهنگ و تمدن در شهر خوی خدمت چشمگیری انجام داده بود. تاسیس نخستین مدرسه دخترانه‌ی خوی توسط وی انجام شده بود. میرمهدی هم‌چنین بارها به ریاست انجمن شهر انتخاب گردید.

* با آنکه سازمان خراسان در قیام شرکت کرده بود، اما در این زمان کمیته‌ی مرکزی حزب کمونیست ایران امکان آن را نیافت تا با سازمان خراسان و سران قیام پیوند نزدیک ایجاد نمایند. بعد از سرکوبی قیام خراسان در اوایل اکتبر ۱۹۲۱، کمونیست‌ها هم باتفاق اعضای کمیته‌ی ملیون و اشخاص ترقی‌خواه دیگر زندانی می‌شوند و فعالیت سازمان مشهد حزب کمونیست ایران متوقف می‌گردد.

*نخستین اتحادیه کارگری در ایران نیز در سال ۱۲۸۵ توسط محمد پروانه و گروهی از کارگران چاپخانه‌ای کوچک واقع در خیابان ناصریه سازمان یافته‌بود.

* عضویت اتحادیه‌ی عمومی کارگران مرکزی در سال ۱۳۰۱؛ کارگران نانوایی (۳۰۰۰ عضو)، پارچه‌بافان (۲۰۰۰ عضو)، کارگران کفاش (۱۸۰۰ عضو)، کارکنان پست و تلگراف (۹۰ تا ۳۵۰ عضو)، کارگران قناد (۹۰ تا ۳۵۰ عضو)، کارگران چاپخانه (۹۰ تا ۳۵۰ عضو)، شاگردان خرده‌فروشی (۹۰ تا ۳۵۰ عضو)، منشی‌های تجارتخانه (۹۰ تا ۳۵۰ عضو).

* شاهزاده نصرت‌الدوله، از نمایندگان طبقه حاکم اشرافی، «سندیکای صاحب‌کاران» را تشکیل داد.

* هنگامی که کنگره موسس حزب کمونیست ایران در انزلی تشکیل شد بنظر می‌آید که حیدرخان در عشق‌آباد عضو هیئتی بود که برای ملاقات با الله‌وردی‌خان [خداوردی] یکی از روسای گروه‌های راهزن که اینک انقلابی شده بود، از مرز گذشته وارد قلمرو خراسان شده بود.

* برخلاف ناکامی تیپ بین‌الملل، شعبه‌ی عشق‌آباد شورای تبلیغات از همان اوایل کار، یعنی از بهار ۱۹۲۰ توانست عملیاتی را در قبال ایران (اختصاصا خراسان) صورت دهد. در بهار و تابستان ۱۹۲۰ / ۱۲۹۹ شعبه‌ی عشق‌آباد مدعی شد که نه‌تنها در اکثر شهرهای اصلی خراسان بلکه تقریبا در تمامی روستاهای قوچان نیز شعبه زده است.

* چنین بنظر می‌آید که سران بلشویک دفتر قفقاز و همراهان آذربایجانی آنها در رهبری حزب کمونیست جمهوری آذربایجان به کمیته مرکزی حزب کمونیست ایران فرمان داده بودند که حتی اگر به قیمت گریزان‌کردن رهبران اصلی نهضت جنگل هم تمام شود، جنبش جنگل را بنحوی بیش از پیش رادیکال کنند. هنگامی که در پاییز ۱۹۲۰ آشکار شد که این خط مشیِ نادرستی بوده است، آنها تقصیر را به گردن سلطانزاده انداختند

*تشکیل نخستین کنگره‌ی خلق‌های شرق مبیّن اهمیت فزاینده‌ی باکو نسبت به تاشکند در این عرصه بود. کنگره‌ی باکو تشکیلات تبلیغاتی جدیدی را تحت عنوان "شورای تبلیغات و عمل در میان خلق‌های شرق" تاسیس کرد

* هنگامی که شورای تبلیغات تاسیس شد کمیسیون ترکستان با صراحت کامل هیچ پیوندی میان این نهاد و کمینترن قائل نشد ولی شگفت آن که فقط هشت ماه بعد و به دلیل ملاحظات ناشی از مقتضیات مذاکرات مسکو با ایران و بریتانیا، یک چنین پیوندی ضروری تلقی شد.

* بر اساس دیدگاه الیور باست: "واحد مزبور (تیپ بین‌المللی ایران) به مأوا و مأمن مجموعه‌ای از معتادها، دزدان، قاچاقچی‌ها و فراری‌ها تبدیل شده بود. از ویژگی‌های این نیرو فقدان انضباط و کمبود هرگونه آگاهی انقلابی در میان داوطلبان بود.
توقف برنامه‌ی تکمیل و تشکیل ارتش سرخ ایران در سپتامبر ۱۹۲۰.

* بنظر می‌رسد کنفرانس کمیته ایالتی ترکستان زمینه‌ساز تحوّل فرقه عدالت به حزب جدید، یعنی حزب کمونیست ایران گردید.

* اگرچه در ماه مه ۱۹۲۰ تمام هم و غم هیئت اجرائیه فرقه عدالت معطوف به فراهم‌کردن مقدمات تشکیل کنگره و هماهنگی و همکاری با بلشویک‌های آذربایجان و فرماندهان ارتش سرخ برای ایجاد جبهه‌ی آسیایی انقلاب جهانی از طریق ورود به گیلان و اتحاد با جنبش جنگل بود، اما ضرورت دفاع از تمامیت سرزمین شوراها را نیز مدنظر داشت. (صدور اعلامیه در ۱۵ مه به مناسبت تعرض ارتش سرخ علیه ارتش لهستان که در ۲۵ آوریل ۱۹۲۰ به روسیه حمله کرده و کیف را متصرف شده بود. مضمون این اعلامیه "دعوت به مبارزه علیه خائنان لهستان" بود.

* سلطان‌زاده در سال ۱۹۲۲ نوشت: کنگره‌ی اول حزب کمونیست ایران به ابتکار کمیته ایالتی ترکستان تشکیل شد. البته کمیته ایالتی ترکستان بدون فعالیت‌های هیئت اجرائیه و دفتر مرکزی فرقه عدالت در باکو نمی‌توانست این کنگره را در انزلی برگزار کند.

*کشتی بخار در حالی که یک دسته‌ موزیک نیز بر عرشه آن را همراهی می‌کرد، در ساحل پهلو گرفت و رفیق بهرام آقایوف از همان عرشه کشتی خطاب به جمعیتی [که در ساحل جمع شده بودند] شروع به سخنرانی کرد و گفت: پایان دوره‌ی ملاکان و زمینداران فرارسیده است و بزودی کمونیست‌ها در ایران مبارزه علیه طبقه‌ی بورژوازی را که سزاوار کشته‌شدن و نابودی هستند، شروع می‌کنند.