ENG QADIMGI MARSIYALAR Qadimgi asotirlarga ko`ra, ilk marsiyani Odam Ato o`g`li Hobil o`lganida aytgan. V -VII asrlarga oid O`rxun Enasoy yodgorliklarida ham marsiyalar uchrashi qayd qilingan. “Oltin yoruq” bitigida ham shunday parchalar mavjud:
“Ular sekin-asta o‘zlariga kela boshlashdi. Hushini yig‘ib olgach, qo‘llarini osmonga ko‘tarishib, yig‘lashdi va dod-faryod ko‘tarishdi, marsiya o‘qishdi.
– Qanday baxtsizlik yuz berdi, bolajonimiz, go‘zal kenjamiz?! Qanday qilib, ajal seni o‘z domiga tortdi. Faqat, u seni emas hammamizni o‘ldirdi. Ajal sendan oldin meni topishi kerak edi-ku! Мen uchun bundan ortiq g‘am va yo‘qotish bo‘lmaydi, – dedi ulug‘ elig.
Shundan so‘ng ulug‘ eligning xotini boshini changallab, sochlarini yulib, ikki qo‘li bilan ko‘kragiga urib, suvdan chiqqan baliqdek, yer uzra tipirchilab marsiya aytdi:
– Suyaklari turli tomonlarga sochilib yotgan bolaginamning tanini nimtalashga kimning qudrati yeta oldi?! Мen o‘z boyligimdan, sevimli va aziz o‘g‘limdan ajraldim. O‘g‘ilginam, seni o‘ldirishga kimning haddi sig‘di! Мening yuragim bilan nega o‘ynashdi? U yorildi, urushdan to‘xtadi. Bu ko‘rguliklardan so‘ng menga yashashning keragi bormi? Мen tushimda bu ayanchli voqyealarni ko‘rgan edim-a! Мen bu belgilarni aniq ko‘rgan edim-a! Мening ikki ko‘ksim chuqur kesilganligini tushimda ko‘rgan edim-a! Oziq tishlarim qimirladi va tushdi. Мen buni ham tushimda ko‘rdim-a! Yangidan o‘sha uyqu domiga tushdim. Bu yerda esa boshqacha tushdir. Uchta yoqimli kaptarning uchalasiga ham lochin xujum qildi. Ulardan biriga chang soldi, olib qochdi. Мana mening tushim o‘ngidan keldi. Мen eng kenja, sevimli va qimmatli o‘g‘ilchamdan ajraldim. Qani edi, bularning hammasi yolg‘on bo‘lsa!”
Bizgacha saqlanib qolgan qadimiy marsiyalardan biri Alp Er To`ngaga bag`ishlab yozilganidir. Bu marsiya “Devonu lug`otit turk” asarida XI asrda keltirib o`tiladi. Alp Er To`nga kim bo`lgan?
Eroniylarning peshdodiylar sulolasi hukmdori Faridunning o`rtancha o`g`lining nomi Tur bo`lgan. otasi Turga Turkiston va cho`l-u biyobonlarni bergan. Mamlakatning bu sharqiy qismi keyinchalik Turon deb atalgan. Tarixchi Qahramon Rajabov shunday yozadi: “Alp Er To‘nga aynan Turning avlodidan tug‘ilgan Turon hukmdoridir. Alp Er To‘nga taniqli harbiy sarkarda va mashhur davlat arbobi bo‘lib, u turkiy xalqlar bobokaloni hisoblanadi. Turkiy manbalarda u Alp Er To‘nga va To‘nga Alp Er, forsiy manbalarda Afrosiyob nomi bilan tilga olingan. Demak, Alp Er To‘nga va Afrosiyob, aslida, bitta shaxsning turkiy va forsiy nomlari bo‘lib, u Turon davlatining asoschisidir”. Alp Er To‘nga so‘zining lug‘aviy ma’nosi “Yo‘lbars kabi kuchli odam, botir va qahramon er” demakdir. Xalq o`z qahramoni, yo`lboshchisining o`limidan qattiq qayg`uga tushgan. Marsiya esa ana shu chuqur qayg`u, iztirob natijasida xalq tilida paydo bo`lgan.
Alp Er To‘nga o‘ldimu?
Esiz ajun qaldumu?
O‘zlak o‘chin aldumu?
Emdi yurak yirtulur.
Marsiya xalq sevgan hukmdoriga talgan va uning sifatlari keltirib o`tilgan. O`lim va inson umri haqida falsafiy mushohadalar yuritilgan. Bundan tashqari Siyovush o`limidan keyin xalq tomonidan yozilgan marsiyalar ham mavjud.
