Turkiyaning diniy ekspansiyasi
Turkiya o‘zining geosiyosiy manfaatlarini ilgari surish uchun diniy institutlardan faol foydalanmoqda. Anqaraning asosiy vositalaridan biri Diniy ishlar boshqarmasi (Diyanet) bo‘lib, u 2025-yilda Yevropa, Afrika va Osiyoni qamrab olgan xalqaro loyihalar uchun $3,7 mlrd ajratishni rejalashtirgan. Bundan tashqari, bu hududlarda siyosiy islomni yoyish uchun Islom payg‘ambarini qo‘llab-quvvatlash xalqaro tashkiloti (Uluslararası Peygamber Efendimizi Koruma ve Destekleme Heyeti, IOSPI) ham ishlatilmoqda, u “Musulmon birodarlar” bilan bog‘liq bo‘lib, Turkiyaning siyosiy tizimiga chuqur integratsiyalashgan.
Diyanet dastlab Turkiyada radikal harakatlarni nazorat qilish uchun tashkil etilgan edi, ammo Erdog‘an hokimiyatining 23 yillik boshqaruvi davomida u butun dunyodagi musulmon jamoalariga ta’sir o‘tkazadigan qudratli vositaga aylandi. Bugungi kunda uning asosiy faoliyati ta’lim dasturlarini yo‘lga qo‘yish, masjidlarni nazorat qilish va turk diniy mafkurasini targ‘ib qilishdan iborat.
Ayniqsa, Germaniyaga katta e’tibor qaratilgan bo‘lib, u yerda Diyanetning mahalliy bo‘linmasi Turk-Islom diniy ishlar ittifoqi (DİTİB) orqali har yili 75 nafar turk diniy fakultet bitiruvchisi Germaniyaga (Shimoliy Reyn-Vestfaliya hududida joylashgan DİTİB akademiyasi) ikki yillik o‘qishga jo‘natiladi, shundan so‘ng ular 10 yillik shartnoma asosida DİTİBga aloqador masjidlarda imom sifatida ishlaydi.
Biroq, Diyanet faoliyati G‘arb maxsus xizmatlarida xavotir uyg‘otmoqda. Germaniya va Avstriya Anqara bilan bog‘liq bo‘lgan ayrim masjidlarga oid tergovlarni boshladi, chunki ular muxolif faollarni kuzatishda ishtirok etayotganlikda gumon qilinmoqda.
Turkiyaning xorijdagi ta’sirini kengaytirishda IOSPI ham muhim rol o‘ynamoqda. Bu tashkilot 2021-yilda tashkil etilgan, uning bosh kotibi Muhammad al-Saghir Adolat va Taraqqiyot partiyasi bilan yaqin aloqaga ega bo‘lib, X ijtimoiy tarmog‘ida 1,6 mln kuzatuvchiga ega va faol ravishda siyosiy islom g‘oyalarini targ‘ib qiladi. IOSPI Erdog‘anni qo‘llab-quvvatlab, radikal qarashlarni ilgari suradi. Masalan, tashkilot Suriyada HTSh rahbari Ahmad ash-Shar’ani g‘alaba bilan tabriklab, mamlakatda shariat qonunlarini o‘rnatishga chaqirdi.
IOSPIning radikal guruhlar bilan aloqasi 2025-yil 4-fevral kuni Istanbulda o‘tkazilgan uchrashuvda tasdiqlandi. Manbalarga ko‘ra, tadbirni Turkiyaning diniy yetakchilaridan – Nurettin Yildiz tashkil qilgan bo‘lib, u qurolli jihodga chaqirgan va 2016-yilda Rossiya elchisini o‘ldirgan terrorchini ilhomlantirgan shaxs sifatida tanilgan. Ushbu yig‘ilishda Misr, Sudan va Mavritaniyadagi "Musulmon birodarlar" rahbarlari ham qatnashgan.
Kelgusi yillarda Diyanet orqali Turkiyaning ta’siri yanada kuchayishi kutilmoqda. Ta’lim tarmog‘ini kengaytirish, masjidlar va diniy markazlarni moliyalashtirish davom etadi. Uzoq muddatda bu Saudiya Arabistoni va Misr kabi an’anaviy islomiy ta’sir markazlari bilan kuch muvozanatini o‘zgartirishi mumkin. IOSPI va unga aloqador tashkilotlar Yevropa va Yaqin Sharqdagi musulmon jamoalar orasida radikal g‘oyalarni yoyish ehtimolini kuchaytiradi, bu esa ayniqsa yoshlar orasida ekstremistik guruhlar sonining o‘sishiga olib kelishi mumkin. Shu bois, Yevropa Ittifoqi va AQSh Turkiyaning diniy tuzilmalari ustidan nazoratni kuchaytirishi, ayniqsa Germaniya, Fransiya va Belgiya singari davlatlarda yangi cheklovlar joriy qilishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, Turkiya Diyanet va unga bog‘liq tashkilotlarni "yumshoq kuch" strategiyasining asosiy vositasi sifatida ishlatib, Yevropa, Afrika va Osiyoda o‘z ta’sir doirasini kengaytirmoqda. G‘arb davlatlari allaqachon Anqaraning ekspansiyasiga qarshi choralar ko‘ra boshlagan, lekin milliardlab dollarlik budjetga ega bo‘lgan Diyanet o‘z ta’sirini kengaytirishda davom etmoqda, bu esa islom dunyosida kuchlar muvozanatini sezilarli darajada o‘zgartirishi mumkin.
@erontahlili
