#этимология
Дарвоқе, яна бир ўхшаш саволни кўп учратаман. “Ўзбек тилидаги қайси шакл бирламчи – ‘мен’ми ёки ‘ман’ми?”, деган. Компаративистика бу саволга ҳам аниқ жавоб беради.
Гап шундаки, “мен” ва “ман” шаклан жуда ўхшаш ва маъноси бир хил бўлишига қарамай, аслида мутлақо бошқа-бошқа сўзлар, ҳатто қариндош эмас. Бу олмошларнинг бугунига эмас, ўтмишига назар ташлаш саволнинг ечимини тақдим этади.
“Мен” соф туркча биринчи шахс кишилик олмоши бўлиб, унинг қадимги турк тили манбаларида қайд этилган шакли – bän. Қадимги турк тилида сўзлар m товушидан бошланмаган. Кейинчалик сўз бошидаги b баъзи туркий тилларда m’га ўтган. Бу жараён ҳам бир текис бормаган: Туркия туркчасида ben шакли сақланиб қолгани ҳолда, унга энг яқин қариндош бўлмиш озарбайжон тилида mǝn ишлатилади. Қипчоқ ва қарлуқ тилларида men, лекин biz ўзгаришсиз қолган, ваҳоланки b>m қонуниятига мувофиқ у ҳам miz’га айланиши керак эди. Фақатгина лобнор тилида men ва miz шакллари b’лик инвариантларни тўла сиқиб чиқарган (“миз” шакли қарлуқ ва қипчоқ тилларида ҳам юзага келган, аммо мустақил олмош сифатида эмас, шахс-сон қўшимчаси сифатида қўлланади).
Янада чуқурроқ кавласак, bän пратурк тилидаги биринчи шахсни бирликдаги bi олмошига бориб тақалади. Унга қўшимчалар қўшиш йўли билан bän ва biz олмошлари ясалган.
“Ман” эса форсча олмошдир. Қадимги форс тилида ҳамда ўрта форс тилининг илк босқичларида “мен” маъносини берувчи олмош az бўлган. Ўрта форс тили ривожланиши асносида az тушиб қолиб, унинг ўрнида “меники”, “менинг” маъноларини берувчи man олмоши ишлатила бошланган. Форс тилидан бу сўз ўзбек тилининг айрим қарлуқ диалектларига ўтган.
Бу диалектларга контаминация йўли билан, яъни ўхшатма қилиб “сан” деган иккинчи шахс олмоши ҳам ясалган. Бундай шакл туркий тилларда ҳам, форс тилида ҳам йўқ, бу ўзбек шеваларида XVII–XVIII асрларда вужудга келган сўз. Асл туркий шакл, тушуниб турганингиздек, “сен”дир.
👉 @AsanovEldar
