1877 yilda, nemis sayyohi Karl Xagenbek Gamburgda o'zining birinchi inson namoyish etilgan ko'rgazmasini uyushtirgan. Unda eskimos va nubiyaliklarni hayvonlar kabi tashrif buyuruvchilarga ko'rsatishgan. Aynan shu voqea G'arbda Insonlar Hayvonot Bog'lari asta-sekin paydo bo'la boshladi. Bir yil o'tgach, 1878 yilda Parij xalqaro ko'rgazmasida afrikaliklar "ibtidoiy holatda" yashovchi maymun sifat odamlar sifatida taqdim etilgan birinchi "Negro qishlog'i" namoyish etildi.
1889 yilda Parijda bo'lib o'tgan Butunjahon ko'rgazmasida 400 afrikalik Trocadero bog'lari ichidagi haqiqiy qafaslarda ilg'or maymunlar sifatida namoyish etildi. Mehmonlar ularni ko'rish uchun pul to'lashdi. Bu "odamlar" xuddi maymunlar kabi pista va mevalar bilan oziqlantirilgan. Bu shaxsiy harakat ham, xususiy loyiha ham emas, balki Fransiya hukumati tomonidan nazorat qilinadigan, matbuot tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan va ilmiy universitetlar tomonidan maqtovga sazovor bo‘lgan rasmiy harakat edi.
1906 yilda Nyu-Yorkdagi Bronks hayvonot bog'ida vahshiylik avjiga chiqdi, u yerda 23 yoshli kongolik Ota Benga orangutan bilan qafasga joylashtirildi. Uni jihozlar bilan o'ynashga, olomon oldida raqsga tushishga va tabassum qilishga majbur qilindi. Qafas yonidagi belgida esa unga "ibtidoiy Afrika irqi modeli" deb yozib qo'yiladi. Ota Benga keyinroq ozod qilinadi. Ammo ko'p yillar davomida o'zini kamsitilgan, yolg'izlangan va umidsiz his qilganidan so'ng o'z joniga qasd qiladi. Chunki Amerika jamiyati uni rad etdi va uning insoniyligini tan olishni xohlashmadi.
Belgiyada Kongoni o‘zining qonli fermasiga aylantirgan zolim qirol Leopold II bu harakatni rag‘batlantiradi. Shu sababdan ham 1897-yilda yuzlab tub aholi Bryusselga namoyish qilish uchun olib kelindi. Yetti nafar bola sovuq va ochlikdan vafot etdi.
Bu bog'lar Germaniya, Italiya, Ispaniya va hatto Skandinaviyaga ham tarqaladi. Inson karvonlari Yevropa boʻylab 1958-yilgacha aylanib yurdi. Bryusselda Expo 58 koʻrgazmasi davomida soʻnggi “mustamlakachilik koʻrgazmasi” boʻlib oʻtadi. Kongo qabilasi maxsus pavilonda, xavfsizlik va kuch qo'shinlari bilan qoʻriqlanib namoyish etildi. Ya’ni, bu amaliyot “jaholat asri”(9-16-asrlar)dan emas, balki XX asrning Yevropada Inson huquqlari rivojlangan davrda yuz bergan.
1877 yildan 1958 yilgacha o'n minglab odamlar mustamlaka qafaslariga qamalgan, yuzlab odamlar to'yib ovqatlanmaslik, sovuq, tibbiy e'tiborsizlik yoki psixologik tahqirlar natijasida vafot etgan. Ularning hech biriga o‘zini himoya qilish, vataniga munosib qaytish huquqi berilmagan. Aksincha, ular ommani ko'ngil quvontirish va irqiy ustunlik nazariyasini oziqlantirish uchun vosita sifatida ishlatilgan.
@Ibtido_Tarix
