14/2025-mavzu
«BIZ KIM, MULKI TURON, AMIRI TURKISTONMIZ!»
Amir Temur davlatida ichki va tashqi siyosat
Sohibqiron mohir sarkarda, diplomat va yetuk davlat arbobi bo‘lganligi bois, milliy yuksalish va insonparvarlik ruhi bilan sug‘orilgan ulkan markazlashgan davlat tuzishga muvaffaq bo‘ldi. U turk-mo‘g‘ul an’analariga amal qilgan holda, o‘z davlati hududini suyurg‘ol (ulus) tariqasida in’om qilish yo‘li bilan boshqardi. Ulug‘ hukmdor Movarounnahrdan tashqaridagi yerlarini to‘rt ulusga bo‘lib, farzandlariga in’om qiladi. Bu masalaning e’tiborli tomoni shundaki, garchi sohibqiron tomonidan in’om qilingan yerlar ichki mustaqillikka ega bo‘lsa-da, lekin amalda batamom markaziy hokimiyatga bo‘ysunardi.
Amir Temur davlatining eng ibratli tomoni shunda ediki, sohibqiron kichik bir viloyat doirasida tarbiya topgan bo‘lsa-da, davlat mafkurasining boshqaruv tayanchi kuchli hokimiyat ekanligini to‘g‘ri idrok etdi va davlat, saltanat ishlarini yuzaga chiqarishda kamchilikka yo‘l qo‘ymaydigan vazirlarni tanlashga harakat qildi. Amir Temur hukmronlik qilgan davrda davlatning markaziy ma’muriyati boshida devonbegi, arkbegi va to‘rtta vazir turgan. Vazirlar soliqlar yig‘ish, meros ishlari, askarlar maoshi va ularni oziq-ovqat bilan ta’minlash, saroy xarajatlari bilan bog‘liq ishlarni bajarishgan.
Bu davrda yerga egalikning ba’zi turlari mavjud bo‘lib, ular suyurg‘ol, vaqf va jamoa yerlari edi. Xususiy yer egalari tarxon unvonini olgan, vaqf yerlari masjid va madrasalarga qarashli yerlar bo‘lib, soliq to‘lashdan ozod qilingan. Asosiy daromad solig‘i – xiroj bo‘lib, u olinadigan foydaning uchdan bir qismiga teng bo‘lgan. «Temur tuzuklari»da yozilishicha, kimki biron sahroni obod qilsa yoki yer osti suvlarini tortib oladigan inshoot qursa, yo biron bog‘ ko‘kartirsa, yoxud biron tashlandiq yerni obod qilsa, yerni o‘zlashtirganligining uchinchi yili qonun doirasida xiroj solig‘i to‘lagan.
Bundan tashqari, ushr, mol, suvloq kabi soliq turlari ham mavjud bo‘lib, ular yillar davomida amal qilingan tartib-qoidalarga muvofiq ravishda yig‘ilgan.
Mohir sarkarda chet el davlatlari bilan savdo aloqalarini keng yo‘lga qo‘ydi. Ushbu davrning shart-sharoitlariga ko‘ra, tashqi siyosatda qat’iy, faol harakat qilib, o‘z saltanati dovrug‘ini dunyoga mashhur qildi. Sohibqiron Yildirim Boyazid ustidan g‘alaba qozonganidan so‘ng Fransiya, Angliya, Genuya va Vizantiya bilan aloqalarni yo‘lga qo‘yib, savdogarlarni va mol almashishni taklif qildi. Shunday qilib, u Yevropa davlatlari bilan yaqin qo‘shnichilik aloqalarini o‘rnatish hamda savdo va karvon yo‘llarini rivojlantirish niyati borligini ko‘rsatib, o‘z davlati shuhratini Yevropaga ham tarqata olgan.
Kuch – adolatdadir
Amir Temur davlatida diniy ilmlar va dunyoviy fanlar barqaror rivojlangan. Sohibqiron fan va madaniyat jonkuyari sifatida shuhrat qozongan. Sohibqiron doimo ilm ahli va ulamolar bilan suhbatda bo‘lib, qalbi toza kishilarga talpindi. Bu davrda ilm-fan, me’morchilik, san’at sohalari o‘ta rivojlanib, yuksak ma’naviy boylik darajasiga ko‘tarilgan edi. Uning «Kuch – adolatdadir» degan so‘zlari davlatni boshqarishdagi yuksak qobiliyatidan darak berardi.
Sohibqiron mamlakat obodonchiligiga ham juda katta e’tibor bergan. Uning harakati bilan Samarqandda dunyoning yirik shaharlaridan keltirilgan binokor va me’morlar tomonidan masjidlar, madrasalar, maqbaralar barpo etildi. Hatto g‘ariblarga oziq-ovqat beradigan, yo‘lovchilar qo‘nib o‘tadigan maxsus joylar ham qurildi. Shahar atrofi mustahkam devorlar bilan o‘ralib, Ohanin, Shayxzoda, Chorsu, Korizgoh, So‘zangaron va Feruza kabi nomlar bilan darvozalar barpo qilingan. Temurning qarorgohi sifatida noyob ma’muriy bino Ko‘ksaroy va Bo‘stonsaroylar ham aynan shu yerda bunyod etilgan. Sohibqiron Samarqand atrofida go‘zal bog‘lar ham yaratadi. Ona yurti Keshga katta e’tibor bilan qaraydi, Shahrisabzda Oqsaroy me’moriy obidasi, jome’ masjid va madrasalar barpo ettiradi.
