زنان را همین بس بود یک هنر
نشینند و زایند شیران نر
نگارندۀ این سطور، این بیت زن‌ستیزانه را، به رغم شهرت آن به نام فردوسی، نتوانست در هیچ‌یک از چاپ‌های معتبر و نامعتبر شاهنامه بیابد. این بیت بدون نام سراینده درامثال و حکم آمده است (دهخدا، ۱۳۸۶: ۲/ ۹۲۰) ، ولی در برخی کتابهایی که پس از آن در بارۀ امثال وحکم نوشته شده، بیت مذکور به نام فردوسی درج شده است (برای مثال نک.ذوالفقاری، :۱۳۸۹: ۲/ ۱۱۳۳) . این بیت، در طومارهای نقالی چاپ شده نیز دیده نمی‌شود. کهن‌ترین منبعی که نگارنده در آن به این بیت برخورده است، کتابی است از بی‌بی خانم استرآبادی به نام معایب الرجال، نگاشته در اواخر عصر قاجار(۱۳۱۲ق). او در نوشتۀ خود، مصراع یکم را کامل نقل کرده و به مضمون مصراع دوم نیز بدین‌سان اشاره کرده است:
زنان را همین بس بود یک هنر که مردان اگر سر به اوج آسمان کشند زائیدۀ زنانند و پسافتادۀ ایشان. (بی‌بی خانم، ۱۳۷۲ش/ ۱۹۹۲م: ۴۶)
شاید بیت مورد بحث، از روی بیت زیر در گرشاسب‌نامه ساخته شده باشد. اسدی پس ازچند بیت در نکوهش زنان، می‌گوید (اسدی طوسی، (اسدی طوسی، ۱۳۵۴: ۲۶۰):
هنرشـان همیـن اسـت کانـدر گهـر ( کمر)
به گاهِ زَهه مردم آرند به بر
چنانکه ملاحظه میشود هم قافیۀ دو بیت یکسان است و هم مضمون آنها یکی است.
منابع
ـ اسـدی طوسـی، علی‌بـن احمـد (۱۳۵۴). گرشاسـب‌نامه. بـه کوشش حبیب یغمایی. تهران:طهوری.
ـ بی‌بی‌خانـم اسـترابادی ( ۱۳۷۲ ش ۱۹۹۲ م ). معایب‌الرجـال. به کوشش افسانه نجم‌آبادی. کلمبیا:دانشگاه کلمبیا.
ـ دهخدا،علی اکبر(۱۳۸۶).امثال و حکم. تهران: امیرکبیر.
ـ ذوالفقـاری،حسـن(۱۳۸۹).فرهنـگ بـزرگ ضرب المثلهای فارسی.تهران:معین
یادداشت‌های شاهنامه‌شناسی(۲)
گزارش میراث ، آبان ۱۳۹۴
@dr_khatibi_abolfazl
