یادها

سخن گفتن از این که مسیحیت عامل انحطاط اروپا در قرون وسطا بوده، امری بیهوده است. چنان که ادیان خرافی در ژاپن مانع پیشرفت این کشور نشد. بنابر این نه آیین مسیح سبب انحطاط دیروز اروپا و نه ترقی امروز آن است و نه بت پرستی سبب عقب ماندگی دیروز و تکامل امروز ژاپن است. سبب پیروزی یا شکست ملتها عوامل مختلفی است که با مذهب هیچ گونه ارتباطی ندارد. هرگز دین را نباید در این نبرد وارد کرد و آن را معیار ترقی و یا انحطاط جمعیتی تلقی کرد.
لکن نمیتوان از این سخن صرف نظر کرد که دین اسلام، سوای سایر ادیان است. زیرا به طور مسلم اسلام سبب پیشرفت سریع عرب شد.