و همانا این بازی فرزین‌بندی است از منصوبهٔ شیخ‌حسنِ تیمورتاش (ظفرنامهٔ یزدی، ۱/ ۱۹۸).

و اگرچه در این جنگ پیاده و سوارِ بسیار بر بساطِ حرب در دست و پای پیلانِ جنگی مات شدند؛ امّا فرزین‌بندِ اُمَرا بگسیخته، شاهان به قایم رُخ از یکدیگر گردانیدند (مطلع سعدین، ۱/ ۲۴۱).

غرّه‌اى در عرصه اى زاهد به فرزين‌بندِ زُهد
ليک شطرنجِ چنين را آن دو رُخ آسان بَرَند
(دیوان کاتبی، ص ۷۹)

و به فرزين‌بندِ حوادثْ اسپِ تأمّل پيش كرده، قبل از فيل‌ماتش راهِ بيدقِ نجات نبايد گشاد (عبداللّطیف شیروانی، هزارویک‌کلمه، ۲/ ۳۶۰).

میرزا که شهسوارِ معرکۀ بزرگی و شهامت بود، در آن عرصه - که از همه طرف فیل‌بند و فرزین‌بند شده بود - پیاده ماند (احیاءالملوک، ص ۲۳۶).

و فَرَس‌ها به دو خانه سیر کنند بر بالای پیادهٔ رخ یا به جای پیادهٔ شاه و فرزین، بر این شکل می‌دَوانند و ضرب می‌کُنند (راحةالصّدور، ص ۴۰۸).

وَإِذَا كَانَ ‌مَعَ ‌الْغُلَامِ ‌الصَّبِيحِ [الْمَلِيحِ] رَقِيبٌ ثَقِيلٌ قِيلَ: «مَعَهُ فَرْزَانْ بَنْدُ» (الظّرائف واللّطائف، ص ۳۰۷؛ نیز نک. یتیمة‌الدّهر، ۴/ ۹۴).

و با غلامِ مليح [ظ: = پیاده] چون رقيبى [ظ: = فرزین] باشد، گويند: «فرزين‌بند آمد»
(تحسین‌وتقبیح، ص ۱۸۰).

فرزینِ زلفکان را بر رخْ تو بند کردی
تا رایگان دلم را شَه‌رُخ زدی به فرزین
(دیوان قطران تبریزی، مُلحَقات، ۲/ ۸۵۲)

باد فرزينِ عزّ و عُمرِ تو را
ز پياده دوامِ فرزين‌بند
(دیوان انوری، ۱/ ۳۸۰)

نَسرِ واقع بِعینِهِٓ گفتی
دو پیاده‌ست بندِ یک فرزین
(دیوان ظهیر فاریابی، ص ۱۵۲)

گرنه فرزین‌بندِ انصافت بُدی، لعبِ فنا
آسمان را شاه‌رُخْ دادی، زمین را شاه‌مات
(دیوان اثیر اخسیکتی، ص ۶۷)

با مدحِ تو بیدقی فروکرد
فرزین‌بندی عجب نکو کرد
(تحفة‌العراقین، ص ۱۴۲)

از جزئیات آن (فرزین‌بند) اطّلاع نداریم. تنها می‌دانیم ترفندی است که از سوی حریف اجرا می‌شود و فرد را به دردسر می‌اندازد (تحفةالعراقین، ص ۶۰۰).

چند از این قصّه جُست‌وجو کردم
بیدق از هر سُوِی فروکردم

بیش از آن کرده بود فرزین‌بند
که بر آن قلعه برشَوَم به کمند
(کلّیات نظامی، هفت‌پیکر، ص ۶۹۴)

و اگر به فرزین‌بندی که با فایق کرده‌ای مغرور گشته‌ای، فردا به فضای صحرا آی تا فیل‌بازی ما در رقعهٔ مبارزت ببینی (ترجمهٔ یمینی، ص ۱۰۶).

خصمان چون رقعۀ مجادلت از فرزين‌بندِ راى و تدبير دهقانِ فرزانه خالى يافتند، بيدقِ فرصت بر نَطعِ انتهاز براندند... عدلِ او رقاعِ آن بقاع را به فرزین‌بندِ سیاست از شاه‌رُخِ فتنه ایمن گردانید (فرائدالسّلوک، ۵۲۵، ۵۵۳).

در شطرنجِ این هوس که بازی، نظر از بازیِ خصم برمگیر. مبادا که او فرزین‏بندِ احتیال چنان کرده باشد که تو به هزار پیل باز نتوانی گشود و چون از نیاگانِ تو بر رُقعۀ ممالکِ خویش هیچ پیل این پیادۀ طمع فرونکرده‌است مبادا که...» (مرزبان‌نامه، ص ۴۰۴).

نظرِ حاسدان چو دید که کرد
نظرِ خسرو ارجمند، مرا

بندِ فرزینِ مکرِشان بگشاد
ز آهنین بند، مستمند، مرا
(دیوان مجد همگر، ص ۵۲۳-۵۲۴)

و بیست عدد پیلِ تمام‌هیکلِ دیوشکل تا اسپان و پيادگانِ شاه را بر رقعۀ حرب فرزين‌بند باشد و به صدمات و صولات رخ نگردانند... شاه‌سواران را مجال نمانْد که اسپان را در میدانِ جولان آرند. هرچند پیلان درانداختند مغولان رخ نتافتند؛ بلکه به زخمِ تیر، فرزین‏بندِ ایشان - که در بندِ فیل بود - بگشادند و صفِ پیاده را بر هم ریختند (تاریخ جهانگشای، ۱/ ۹۱، ۹۳).

اسپِ نشاط بر بساطِ هوسْ گرمْ مران كه فرزين‌بندِ تو محكم نيست (طرب‌المجالس، ص ۲۲).

سلطان به توريۀ شكار بيرون رفت. جمعى اكابر به‌تخصيص مجيرالملک کافی عمر رُخى را بگذاشت تا به پيادۀ تدبير، فرزين‌بندى سازند و به فَرَسِ تفرُّس منصوبه‌اى انگيزند. باشد كه حريفِ روزگار شاه را به فيلِ تسويل عِرا بازى ندهد (تاریخ وصّاف‌الحضره، ۱/ ۵۷۳).

یک بیدَقَک آمد که چه‌ها خواهد کرد
فرزین‌بندت کنون هَبا خواهد کرد

ازْ این شَهِ لشکرشکن و اسپِ چو باد
شاهِ تو سپاهِ خود رها خواهد کرد
(حکایتِ نرد و شطرنج، ص ۱۰۴)

شَها پیاده چو رُخ بر بساطِ تو سودَم
شَوَم ز فرّ تو بر اسپِ پیلتنْ فرزین

مرا پیادۀ دیگر به رَسْمِ فرزین‌بند
ضرورت است که باشد برای بستنِ زین
(دیوان ناصر بخارایی، ص ۱۰۱)

گاهی مركبِ انتباه در ميدانِ عبرت تازند. پيل‌بندِ غيرت براىِ نفرت برانند. فرزين‌بندِ نفْس را شَهرُخِ ندامت نمايند (تاریخ فیروزشاهی، ص ۱۶).

که را در خاطر می‌رسید که... منصوبۀ شهریاری چُنان معتبر و فرزین‌بندِ کامگاری چنان مقرّر به نیرو [ظ: فرو] کردنِ یک پیاده چنین از هم فروگسلد؟ (زبدةالتّواریخ، ۱/ ۷۶)

در این حال شاه منصور چون دید که منصوبهٔ قُول به پیل‌بند و فرزین‌بند محکم است و قشوناتِ بسیار در عرصۀ میدانِ شاهِ جهان ایستاده، سرِ اسپ از آنجا بگردانید و رخ به قُولِ برانغار آورد (جغرافیای حافظ‌ابرو، ۲/ ۳۰۶).

اکنون بیانِ آنکه [بازندهٔ] سیاه را عزمِ آن است تا دست از جانبِ فرزین [= چهار خانهٔ سویِ راست صفحهٔ شطرنج] بگشاید و سبقت کند و پیادهٔ [خانهٔ] اسپ از جانبِ فرزین [= سویِ راست] دو [ظ: یک] دفعت رانده‌است و مَر او را در این، چهار نوع بازی است و این بازی‌ها [بازندهٔ] سیاه را بد است و [بازندهٔ] سُرخ را نیکو:
امّا نوع اوّل آن است که بگذارد [ظ: = رها کُنَد] پیادهٔ [خانهٔ] اسپ را در [خانهٔ] چهارم [سیاه] و چون این‌چُنین بکند، رُخِ او مشغول گردد و از بازی بازمانَد.
و نوعِ دُوُم آن است که [بازندهٔ] سیاهْ پیادۀ [سرخِ خانهٔ] فیل [بازندهٔ سُرخ] را از [ظ: = با] پیادۀ [سیاه خانهٔ] اسپ [سیاه] بزند. [بازندهٔ] سُرخْ او [= پیادهٔ خانهٔ اسپِ سیاه] را به پیادۀ [سرخ خانهٔ] اسپْ باززند و فرزینِ [سیاه] به [خانۀ] سِیُمِ اسپ [سیاه] شود و فرزین‌بند کند و [بازندهٔ سُرخ] فیلِ دستِ راست [= سویِ فرزین] در [خانهٔ] سِیُمِ رُخ [سُرخ] افگند و اسپِ [سیاهِ] دستِ راست در [خانهٔ] چهارمِ رخ [سیاه] شود بَر [= عَلَیهِ] پیادهٔ فیل و او را مشغول کُنَد.
و نوع سِیُمْ آن است که [بازندهٔ] سیاه برانَد پیادهٔ...
(رساله در آموزش شطرنج، برگۀ ۴).

آن است که فرزین به[منظور] تقویتِ پیاده[ای] که پَسِ او [= جلوی فرزین] باشد، مهرۀ حریف را [مجالِ] پیش آمدن ندهد؛ چرا که اگر مهرهٔ حریفْ پیاده را کُشَد، فرزینْ انتقامِ او خواهد گرفت (غیاث‌اللّغات، ص ۶۴۰؛ نقل از فرهنگِ دهخدا).

فرزین بعد از شاه قوی‏ترین مهرۀ شطرنج است؛ بنابراین به دام‏ انداختن آن، کاری بسیار دشوار است. فرزین وقتی در این موقعیت قرار می‏گیرد و راه فراری ‏نمی‏یابد، به‏صورتِ انتحاری به ضربه زدن اقدام می‏کند و درنهایت کشته می‏شود. با کشته شدنِ فرزین، مات کردنِ حریف به‏مراتب راحت‏تر می‏شود؛ پس فرزین‏بند (به ‏بند کشیدنِ فرزین) به معنیِ نهایت مکر و ترفند است. اغلبِ شارحان در شرحِ این اصطلاح با مبنا گذاشتنِ فرهنگِ دهخدا به بیراهه رفته‏اند [کذا]... توضیحات دهخدا [ظ: رامپوری] نیز با قیدِ احتیاط و احترام درست نمی‌نماید؛ زیرا فرزین برای جلوگیری از پیشرویِ حریف به پشتیبانیِ پیاده نیاز ندارد. فرزین‏بند با اصطلاح «منصوبه» (نقشه و طرح) تفاوت محسوسی ندارد؛ زیرا منصوبه غالباً در معنیِ تاکتیکِ بازی است؛ ولی فرزین‏بند نحوه و تاکتیکِ اسیر کردن فرزین است... گاهی در این منصوبه‏ها طرف مقابل با تشخیص ندادنِ حمله، حرکت‏هایی انجام می‏دهد که او را به غافلگیریِ ناگهانی و درنتیجه باخت نزدیک می‏کند (طایفی و رمضانی، ۱۴۰۰: ۲۴-۲۵).

ابتدا کُنیم به دستِ مجنَّح... از جهتِ آنکه راست‌تر و بهتر این است و بنای او بر قائم است و بازی‌کنندگان در اختیارِ او سخن گفته‌اند و هیچ دست نیست که جملهٔ دَوابِ او به دوازده بازی در حرکت آید، مگر این دست (رساله در آموزش شطرنج، برگۀ ۳).