Biz uzoq va boy, qiziqarli tarixga ega boʻlgan elmiz. Ajdodlarimiz biz avlodlarga buyuk maʼnaviy meros qoldirgan. Shayboniylar sulolasi (1512-1688) ning koʻzga koʻringan vakili, Xiva xoni (1644-1663) tarixchi olim, tabib Abulgʻozi Bahodirxondir. Abulgʻozixon qiyin siyosiy-ijtimoiy jarayonida, qaltis vaziyatda, shiddatli kurashlar oqibatida Xiva taxtiga oʻtirgan. U davlat boshligʻi sifatida siyosiy tarqoqlikni tugatish, markazlashgan davlat hokimiyatini tuzish va uni mustahkamlash uchun kurash olib bordi. Abulgʻozixon vafotidan soʻng, xon hokimiyati zaiflashib ketdi. Inoqlar, davlat siyosatida u yoki bu shahzodani "xon koʻtarish oʻyini" natijasida, oʻz taʼsirini kuchaytirib bordilar.
Xonlar oʻyini toʻgʻrisida Mulla Olim Maxdum Xoji shunday yozadi.
"Shayboniy xonlaridan Abulgʻoziy xondan keyin, xonlar podshohligidan yolgʻiz ismi podshohlikka qanoat qilib qoʻllarida aslo hukumat va tasarruf boʻlmay, inoqlar raʼyicha ish va alarning kalomi ila takallum qilib, inoqlar xonbozlik qilur edilar".
Bir necha tilni toʻliq bilgan Abulgʻozi Bahodirxon oʻsha davr udumlariga koʻra arab, fors tillarida emas, turkiy tilda ijod qilgan, qiymati yuqori boʻlgan "Shajarayi Turk" va "Sharajayi Tarokima" asarlarini qoldirgan. Asarning kirish qismida u shunday yozadi:
"Bu tarixni yaxshi va yomon barchalar bilsun deb turkiy til birlan aytdim. Turkiyni ham andoq aytubmanki, besh yashar oʻgʻlonda tushunur".
Shajariyi turk 1664-yilda yozila boshlagan, muqaddima va 9 bobdan iborat boʻlib, Odam Atodan to Turklarning Moʻgʻulxongacha va undan Chingizxon, Shayboniyxongacha boʻlgan davrda ularning Movarounnahr, Sharqiy Turkiston, Moʻgʻuliston, Dashti Qipchoqda hukm surgan avlodlari shajarasi, shu davrlardagi ijtimoiy-siyosiy voqealar tasvirlanadi. Asarning soʻnggi 9 bobida Xorazmda hukm surgan Shayboniy sulolalar haqida soʻz borib, unda turk urugʻlari, ularning kelib chiqishi, atalishining mazmuni, yasham yerlari toʻgʻrisida bilgilar keltiriladi. Asardagi tarixiy-siyosiy maʼlumotlar ichida Oʻzbek ulusi, uning yuzaga kelishi va chegaralari, XV yuzyil soʻnggi va XVI yuzyil boshlarida bu ulusning holati, Xorazmning XVI-XVII yuzyildagi ijtimoiy-siyosiy ahvoli, Xorazm xonligining Rossiya va Buxoro xonligi bilan munosabatlari yoritilgan oʻrinlari juda qimmatlidir. Uning ana shunday asarlaridan biri "Shajarai tarokima" deb atalib, bu asar turkmanlarning boshliqlari va beylari iltimosiga koʻra 1658-1611-yillarda yozilgan.
Sabrilloh Xon Hikmatillo.
@uzbtarixkanal
