Khomeinichan

جهانی که در حال ظهور است، جهانی چندقطبی است که حول محور تنوعی بی‌سابقه از فرهنگ‌ها، سنن و به ویژه سنت‌های دینی بازسامان می‌یابد. در حقیقت، ما شاهد چیزی نیستیم جز احیای باشکوه تمدن‌های بزرگ باستانی که پس از دوره‌ای رکود، اکنون با تمام عظمت تاریخی خود در عرصه جهانی حضور می‌یابند: روسیه ارتدکس، چین کنفوسیوسی، هند با ملی‌گرایی هندو، ژاپن با آیین شینتو، ترکیه با احیای میراث عثمانی، آفریقا با هویت قاره‌ای منسجم، ایران شیعه، و به طور خاص، جنبش «بازگرداندن عظمت به آمریکا» (MAGA).

در تحلیل این بازگشت تاریخی به تمدن‌های کهن، نظریه پیتیریم سوروکین (۱۹۶۸-۱۸۸۹)، جامعه‌شناس برجسته روسی-آمریکایی و بنیان‌گذار دپارتمان جامعه‌شناسی دانشگاه هاروارد، از جامعیت تحلیلی قابل توجهی برخوردار است. سوروکین در چارچوب نظریه سیکل‌های فرهنگی-تمدنی خود استدلال می‌کند که تمام تمدن‌ها در نوسانی دایمی بین قطب «معنوی-قدسی» (Ideational) و قطب «مادی-عرفی» (Sensate) در حرکتند. محور اصلی نظریه او تأکید دارد که تمامی تمدن‌ها در نهایت ریشه دین دارند، چرا که دین به عنوان منبعی فرازمانی، امکان نوسازی مستمر ساختارهای اجتماعی را فراهم می‌آورد. البته هر تمدنی دارای ساحت عرفی نیز هست که متولی مدیریت امور معیشتی، امنیتی و چالش‌های عینی جامعه است.

نکته محوری در تحلیل سوروکین این است که حوزه‌های عرفی جامعه همواره و بدون استثنا بر زیربناهای قدسی استوارند و در واقع، تجلیات زمانی-مکانی-مادی (temporal-spatial-material همان اصول سرمدی-معنوی-فرامادی (eternal-spiritual-immaterial) هستند. به بیان دیگر، جامعه زمانی به سوی عرفی‌شدن می‌رود که ساحت مادی زندگی اجتماعی از بنیان‌های متعالی خود جدا افتد و حیاتی مستقل پیدا کند. شاهد تاریخی این مدعا را می‌توان در تحقیقات هارولد برمن، مورخ حقوق هاروارد، مشاهده کرد که نشان می‌دهد چگونه حقوق مدنی غرب در اصل ریشه در قوانین کلیسایی قرون وسطی دارد، اما در فرآیندی تاریخی با کسب استقلال مفهومی، تدریجاً از مبانی دینی خود فاصله گرفت.

اما همان‌گونه که سوروکین در مطالعات تطبیقی تمدن‌ها نشان داده است، معضل اصلی این‌جاست که جامعه عرفی با گسست از مبانی قدسی، خود را از منبع اصلی بازسازی و احیاء اجتماعی محروم می‌سازد. این گسست به زوال تدریجی اما قطعی ساختارهای اجتماعی می‌انجامد. پدیده‌ای که امروزه در قالب بحران نظم لیبرال متجلی شده و بسیاری از صاحب‌نظران بر این باورند که پروژه مدرنیته عرفی که از عصر روشنگری قرن هجدهم آغاز شد، به مرزهای نهایی خود رسیده است.

با این حال، یافته کلیدی سوروکین - که اهمیت آن در شرایط کنونی مضاعف می‌شود - این است که مبانی دینی تمدن‌ها ذاتاً ابدی و فناناپذیرند. این مبانی به دلیل ماهیت فرازمانی خود، صرفاً ممکن است دچار دگردیسی شوند؛ همان‌گونه که امپراتوری مشرک روم به امپراتوری مسیحی تبدیل شد. امروز نیز شاهدیم که نظم لیبرال عرفی در حال تبدیل شدن به بستری است برای احیای آن بذرهای قدسی که تمدن‌های بزرگ باستانی را بار دیگر در عرصه جهانی به جایگاه اصلی خود بازمی‌گردانند. این تحول، فصل نوینی در تاریخ تمدن‌ها را رقم می‌زند.