* آنها كه از پهنه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ى مطبوعات كشور پا پس نكشيدند و خاموشى برنگزيدند، به دست پليس رضاشاهى خفه شدند. برجسته‌ترین نمونه‌اش فرخی یزدیست و طوفانش که به سرنوشت واعظ قزوینی گرفتار آمد و میرزاده عشقی.

* طی سال‌های ۱۳۱۰ تا ۱۳۲۰، فعالیت روشنک نوعدوست به آموزش و پرورش زنان و دختران گیلان فروکاسته شد. وی هم‌چنین در دومین کنگره‌ی نسوان شرق که در آبان و آذر ۱۳۱۱ در تهران برگزار شد، غایب بود. «چنین به دیده می‌آید که بانو ‌‌نوعدوست پس از برچیده شدن تتمه‌ی آزاد‌ی‌هاى سياسى از هرگونه فعالیت اجتماعی کناره گرفت. فشارها را تاب آورد، گوشهگیری برگزید، از تمکین و کرنش پادشاه خودکامه سر باز زد و خود را به «مواهب ملی» آلوده نکرد.»

* فرقه‌ی کمونیست، پرده برداشتن از ستمدیدگی زن ایرانی و پرداختن به حقوق نسوان جامعه را در دستور کار نداشت. نه در برنامه‌ی مصوب کنگره‌ی اول فرقه‌ی کمونیست ایران که در تیر ۱۲۹۹ برگزار شد قلمرو و قسمت زنانه وجود داشت و نه در تزهای مصوب کنگره‌ی دوم که در شهریور ۱۳۰۶ (یعنی یک ماه پیش از انتشار مجله‌ی پیک سعادت نسوان)، پراکنده گشت. در هیچ یک از این دو سند پایه‌ی حزب کمونیست ایران، طرح یا پیشنهادی درباره‌ی بهبود وضعيت «جنس دوم» و حقوق اولیه‌ی «نسوان» به دیده نمی‌آید. به یک معنا، نیمه‌ی دیگر جامعه در این دو سند بی‌‌حضور است. فرقه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ى کمونیست ایران، در پراكندن انديشه‌هاى پيشرو، برانگيختن زنان به ُكنش اجتماعى و سياسى و پیوستن آنها به جنبش‌ها و جرگه‌ها‌‌‌‌‌‌‌‌ى عدالتجو و آزادى‌خواه، نقشی انکارناپذیر ایفا کرد. اما آنها كه به اوضاع اسفناک و رقتآور حیاتی و معارفی نسوان ایران پرداختند، سلطه‌ی نفوذ ظالمانه‌ی عادات و آداب و رسوم را هویدا ساختند و احتیاجات نسوان وطن را برشکافتند، جرگه‌های فمينيستى بودند. اين تشکل‌های دموکراتیک که مدیریتشان بیش و کم در دست زنان چپگرا قرار داشت، دایره‌ی فعالیتشان را به زنان کارگر و زحمتکش محدود نکردند. آنها بردن آگاهی جنسیتی را به میان زنان همه طبقات و اقشار گوناگون جامعه‌ی شهری مدنظر داشتند.

* پيك سعادت نسوان، گرچه نخستين نشريه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ى زنانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ى چپگراى ايران بود، اما نشريه‌اى چپرو نبود. جهان‌نگرى‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اش از ماركسيسم روسی دور بود. پيرو شوروى هم نبود. نقطه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ى حركتش واقعيت‌هاى جامعه ايران بود. از واقعيت‌ها حركت مى‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌كرد تا رفته رفته آگاهى را بر ذهن‌ها بيافشاند و دستيابى به «تمدن ايرانى» و آرمانهاى والای انسانى را ممكن سازد. اين راه را محافظه‌کارانه پيمود. هم از اين رو به مقوالتى چون حجاب اسلامی و معناى نمادين آن نپرداخت و از پديده ىشوم چند همسرى پرده برنداشت.

*در يك چنين بستر اجتماعی‌ا‌‌‌ى بود که زنان پیشرو رشت، یکدیگر را بازیافتند. گرد هم آمدند. چند انجمن بر پا داشتند و در راستای دگرگون ساختن موقعیت نسوان و مناسبات جنسیتی، گام‌هایی برداشتند.
جمعیت پیک سعادت نسوان، سرآمد این انجمنها بود.و روشنك نوعدوست، پيشگام.

*رسيدن به اهداف مذکور در گرو با سواد شدن دختران و زنان بود که نزد روشنک نوعدوست کلید سعادت نسوان بود. از اين رو کسب پروانه‌ی گشایش مدرسه‌ی شش کلاسه پیک سعادت نسوان در سال ۱۳۰۲، كم از پيروزى نداشت. پروانه‌ی این مدرسه به نام جمیله صدیقی کسمایی، از بنیان‌‌گذاران جمعیت و نخستین همکار نوعدوست صادر شد. کلاسهای اکابر نسوان چه بسا در همین مدرسه دایر شد. اداره‌‌‌‌‌‌‌ى مدرسه اکابر نسوان به دست كارآمد مهکامه محصص سپرده شد. اين مدرسه در كوتاه زمانى توانست نزدیک به صد زن را آموزش دهد.

* شوکت روستا یکی از اعضای جمعیت و گروه تئاترال جمعیت در این‌باره می‌نویسد: از آنجایی که مخاطبین ما تنها دوشیزگان و بانوان بودند و نیز اینکه باورهای مردم در آن زمان وجود زن و مرد را به عنوان همبازی نمیپذیرفت، ما خود نقش مردان را با پوشیدن لباس مردانه به عهده میگرفتیم. نمایشنامه‌های ما ... بیشتر آثار مولیر بود و کار ترجمه‌ی آنها را بیشتر جمعیت فرهنگ رشت که مختص آقایان بود به عهده داشت.
برنامه‌های این گروه چندان با استقبال زنان گیلان روبرو می‌شد که از درآمد آن کمبود بودجه مدرسه سعادت نسوان جبران می‌گشت.

* ۱۰ آبان سال ۱۳۰۱ کمی پس از شکست جنبش جنگل و در هنگامه‌ی ستیز با آزادی‌خواهان و هواداران سوسیالیسم، متمم دوماده‌ای قانون مطبوعات دوماده‌ای نشریه‌ها جهت تطابق مندرجات نشریه‌ها با «اصول و فروع مذهب» به تصویب چهارمین مجلس شورای ملّی رسید. اين قانون بيانگر پيوند تنگاتنگ روحانيت و قدرت سياسى وقت بود. با تكيه بر آن، نه تنها بسيارى از نشريه‌هاى آزادیخواه و عدالتجو توقيف و تعطيل شد، نه تنها جنبش ادبی-سیاسی برای بازاندیشیِ بنيادهاى اسلام، بازنگرى در «اصول و فروع» مذهب شيعى و روند دين‌پيرايى از پيشروى باز داشته شد، بلكه گام تازه‌اى در راستاى پيشگيرى از برآمدن حكومتى لائیك و دموكراتيك و استوارسازی ستونهاى‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ استبداد مطلقه، برداشته شد.

* دولت جدید حمله بسوی تهران را بدون تدارکات و پیش‌بینی‌های لازم شروع کرد و به‌جهت درنظرنگرفتن وجود قوای اشغالگر انگلیس در اطراف شهر قزوین، پیروز نشد که هیچ، بلکه بدنبال عقب‌نشینی، قوای انگلیس و قزاقان، شهر رشت را نیز به تصرف درآوردند. حمله‌ی بی‌موقع احسان‌الله خان ضربه‌ی سنگینی بر جنبش فرود آورد. لیکن بنا بر معلومات بدست‌آمده، کمیسرهای کمونیست در این مهاجمه‌ی بدفرجام شرکت و مداخله نداشته‌اند.

* در عین تشکیل کمیته‌ی مذکور، اختلافات بین خالو قربان و کوچک‌خان ادامه داشت. همچنین احسان‌الله خان نیز اعتقادی به کوچک‌خان نداشت. به ادعای ابراهیموف، در این زمان کوچک‌خان با دولت مرکزی در تهران ارتباط داشته و به مذاکره ادامه می‌دادند

* با این اوصاف حتی در ۱۹ اوت ۱۹۲۱ گروه سومی نیز اقدام به برپایی کنگره‌ای به نام حزب کمونیست ایران کردند! فلذا کمیته‌ی مرکزی سومی موسوم به حزب تشکیل گردید!

* بعد از حمله‌ی وحشیانه علیه کمونیست‌ها و سازمان‌های آن در سپتامبر ۱۹۲۱، انتشار مطبوعات مربوط به حزب در گیلان متوقف شد.

* در میان اعضاء پلنوم (عالی‌ترین مرجع شورای تبلیغات) فقدان هرگونه نماینده‌ای از کمیسیون ترک بنحوی بارز مشهود است. می‌توان این احتمال را نیز در نظر گرفت که مصطفی صبحی (کمونیست ترک) که صدر پلنوم بود، به صورتی غیررسمی در پلنوم حضور داشت و یکی دیگر از رهبران جامعه ترک مقیم ترکستان نمایندگی کمونیست‌های ترک را عهده‌دار بود.

* بنظر روابط میان ارگان‌ها و سازمان‌های مختلفی که در اداره‌ی امور شورای تبلیغات سهیم بودند، روابط پرتنشی بوده است.

*فعالین کمونیست ایرانی نقش مهمی در تاسیس شورای تبلیغات ایفا کردند.

* بنا بر شواهد سلطان‌زاده و همکارانش در شورای تبلیغات به‌هیچ‌وجه فرستادگان باکو به تاشکند نبودند‌.

*چنین بنظر می‌آید که سلطان‌زاده و همکارانش بر آن بودند که از شورای تبلیغات به‌مثابه سکویی جهت تاسیس یک حزب کمونیست واقعی ایرانی استفاده کنند و در مقام یک تشکیلات کمونیستی فقط مستقیما در برابر مقامات مسکو (یعنی لنین و کمینترن) مسئول باشند و نه باکو.

* هیچ بعید نیست که رویکرد سلطانزاده به انزجار عمیق حزب کمونیست آذربایجان (نریمان نریمانوف) و پشتیبان‌های او در دفتر قفقاز (اورژینکیدزه، مدیوانی و در نهایت استالین) میدان داده باشد. و در مقابل منجر به علم ‌کردن حیدر عمو اوغلی شده باشد که گروه دفتر قفقاز را از دوران تحصیلش در تفلیس می‌شناخت. وی اگرچه در بهار ۱۹۲۰ در تاشکند بود ولی شگفت آن که نه موقعیت برجسته‌ای در شورای تبلیغات داشت و نه حتی در مدارک مربوط به این تشکیلات نامی از وی برده شده بود. حیدرخان حتی به کمیته مرکزی حزب کمونیست ایران که در خلال کنگره‌ی انزلی (ژوئن ۱۹۲۰/ خرداد ۱۲۹۱) انتخاب شد راه نیافت و در خود این کنگره هم غایب بود!

* در کنگره مسائل مهمی مانند مسئله ملی و مسئله ارضی بطور جدی مورد بررسی قرار نگرفت و راهکار ارائه‌شده در قبال مسئله ارضی ناقص مطرح گردید

* وظیفه حزب کمونیست ایران: نبرد علیه سرمایه‌داری جهانی در کنار روسیه شوروی، حمایت از همه عناصری که علیه انگلستان و دولت شاه قیام می‌کنند و بخشیدن ماهیتی هرچه جدی‌تر به این مبارزه و جلب توده‌های دهقانی و کارگری به آن و خنثی‌کردن عناصری که از مبارزه‌ی انقلابی می‌هراسند و در عین حال خواهان اخراج انگلیسی‌ها هستند، انکشاف‌بخشیدن به سازمان‌های خود، ایجاد نفوذ در میان توده‌ها (تا به هنگام نبرد طبقاتی برای کسب قدرت و زمین بتوانند در راس توده‌های کارگری و دهقانی قرار داشته باشند.)

* نگرش حزب در قبال مسئله ارضی نسبت به نظر ارائه‌شده در کنگره روشن و تصحیح شد.

*بزعم ابراهیموف، فراموش‌شدن طرح مسئله ملی بعنوان مهم‌ترین نقصان و نارسائی مرامنامه قلمداد می‌شود. هم‌چنین بی‌اعتنایی نسبت به مسئله زبان به‌مثابه وسیله‌ای برای پیوند با توده‌های انبوه زحمتکش، از جهات نقصان کنگره و مرامنامه بود.

* آوتیس سلطان‌زاده یکی از اعضای شورای فوق بود.

*مهم‌ترین مسئله‌ای که ذهن نظریه‌پردازان مسکوم را به خود مشغول داشت آن بود که آیا انقلاب شرق را باید در امتداد محور دریای سیاه به حرکت درآورد و یا از طریق آسیانه‌ی میانه و بسوی ایران؟

*در دفتر مسلمین (مرکزی) کسانی چون حیدرخان عمواوغلی خواستار فعالیت در میان مسلمان‌های مستقر در آسیای میانه بودند.

1. «هر کنشی هرگاه رخ می‌دهد، به دلخواه رخ می‌دهد؛ زیرا اصلي [arche {آرخه}] که اعضای بدن را حرکت می‌دهد درخودِ آدمِ کنشگر قرار دارد. ولی اگر اصلِ کنش در او باشد، انجام دادن یا انجام‌ندادنِ کنش به او بستگی دارد.» (ارسطو، اخلاق نیکوماخوس)

* الگوی جودت برای تشکیل جمعیت فرهنگ رشت، شرکت علمیه‌ی فرهنگ بود که توسط سلیمان‌میرزا اسکندری در تهران تشکیل یافته بود. هدف این شرکت پیشرفت علوم و انتشار و گسترش فرهنگ بود از جمله برگزاری کلاس‌های اکابر رایگان و ترجمه کتب و ...
در مجموع شرکت علیمه‌ی فرهنگ فعالیت خود را مجزای از امور سیاسی تعریف می‌کرد و در موضوعات دینی و مذهبی نیز ورود نمی‌کرد.

* منبع درآمد جمعیت، نمایش تئاتر و دریافت کمک‌های مالی بود. تنظیم امور مالی جمعیت برعهده‌ی کمیسیون امور مالی بود.

* پیش از جمعیت فرهنگ، «هیئت امید ترقی» اولین کانون فرهنگی رشت به سرپرستی میرزاحسن‌خان ناصر بود که حوالی سال ۱۲۹۰ تشکیل یافت. تشکیل گروه تئاتر توسط هیئت امید ترقی با کمک محمدحسین‌خان دایه تبریزی (دایی نمایشی) انجام گرفت.

* نمایش سالوس نوشته‌ی مولیر و با ترجمه‌ی ناصر بود. و نمایش آن بارها با مشکلاتی از قبیل مداخلات علما و اوباش مواجه شد.

* طی سال‌های ۱۲۹۷ تا ۱۳۰۴ برگزاری حدودا ۲۰۰ نمایش تئاتر توسط جمعیت فرهنگ در شهرهای رشت و انزلی انجام گرفت.

‌* در بازه شکل‌گیری جمهوری شوروی سوسیالیستی ایران به رهبری میرزا کوچک‌خان، فضای سیاسی گیلان بیش از گذشته آزاد شد. انتشار مجله اما در این برهه از جانب جمعیت متوقف می‌شود و در فروردین ۱۳۰۴ دوره‌ی دوم انتشار مجله از سرگرفته می‌شود.

* بروز مشکلات مالی مجله در پی عدم‌پرداخت حق اشتراک مخاطبین! و بروز حساسیت نظمیه نسبت به مجله فرهنگ.
از سال ۱۳۰۶ دیگر مجله فرهنگ منتشر نشد

* خرداد ۱۲۹۹ و تشکیل جمهوری شورایی سوسیالیستی منجر به سیاسی‌تر شدنت اعضای جمعیت شده بود.

* حمایت تجار از تشکل‌های فرهنگی مذکور.

* حزب کمونیست ایران و سازمان آذربایجان آن نتوانست ارتباط نزدیک لازم را با قیام مسلحانه‌ی آغازشده در تبریز به رهبری دموکرات‌های آذربایجان ایجاد نمایند.

* مدیریت روزنامه کارگر برعهده‌ی میرمهدی بود. وی در زمینه فرهنگ و تمدن در شهر خوی خدمت چشمگیری انجام داده بود. تاسیس نخستین مدرسه دخترانه‌ی خوی توسط وی انجام شده بود. میرمهدی هم‌چنین بارها به ریاست انجمن شهر انتخاب گردید.

* با آنکه سازمان خراسان در قیام شرکت کرده بود، اما در این زمان کمیته‌ی مرکزی حزب کمونیست ایران امکان آن را نیافت تا با سازمان خراسان و سران قیام پیوند نزدیک ایجاد نمایند. بعد از سرکوبی قیام خراسان در اوایل اکتبر ۱۹۲۱، کمونیست‌ها هم باتفاق اعضای کمیته‌ی ملیون و اشخاص ترقی‌خواه دیگر زندانی می‌شوند و فعالیت سازمان مشهد حزب کمونیست ایران متوقف می‌گردد.

*نخستین اتحادیه کارگری در ایران نیز در سال ۱۲۸۵ توسط محمد پروانه و گروهی از کارگران چاپخانه‌ای کوچک واقع در خیابان ناصریه سازمان یافته‌بود.

* عضویت اتحادیه‌ی عمومی کارگران مرکزی در سال ۱۳۰۱؛ کارگران نانوایی (۳۰۰۰ عضو)، پارچه‌بافان (۲۰۰۰ عضو)، کارگران کفاش (۱۸۰۰ عضو)، کارکنان پست و تلگراف (۹۰ تا ۳۵۰ عضو)، کارگران قناد (۹۰ تا ۳۵۰ عضو)، کارگران چاپخانه (۹۰ تا ۳۵۰ عضو)، شاگردان خرده‌فروشی (۹۰ تا ۳۵۰ عضو)، منشی‌های تجارتخانه (۹۰ تا ۳۵۰ عضو).

* شاهزاده نصرت‌الدوله، از نمایندگان طبقه حاکم اشرافی، «سندیکای صاحب‌کاران» را تشکیل داد.

* هنگامی که کنگره موسس حزب کمونیست ایران در انزلی تشکیل شد بنظر می‌آید که حیدرخان در عشق‌آباد عضو هیئتی بود که برای ملاقات با الله‌وردی‌خان [خداوردی] یکی از روسای گروه‌های راهزن که اینک انقلابی شده بود، از مرز گذشته وارد قلمرو خراسان شده بود.

* برخلاف ناکامی تیپ بین‌الملل، شعبه‌ی عشق‌آباد شورای تبلیغات از همان اوایل کار، یعنی از بهار ۱۹۲۰ توانست عملیاتی را در قبال ایران (اختصاصا خراسان) صورت دهد. در بهار و تابستان ۱۹۲۰ / ۱۲۹۹ شعبه‌ی عشق‌آباد مدعی شد که نه‌تنها در اکثر شهرهای اصلی خراسان بلکه تقریبا در تمامی روستاهای قوچان نیز شعبه زده است.

* چنین بنظر می‌آید که سران بلشویک دفتر قفقاز و همراهان آذربایجانی آنها در رهبری حزب کمونیست جمهوری آذربایجان به کمیته مرکزی حزب کمونیست ایران فرمان داده بودند که حتی اگر به قیمت گریزان‌کردن رهبران اصلی نهضت جنگل هم تمام شود، جنبش جنگل را بنحوی بیش از پیش رادیکال کنند. هنگامی که در پاییز ۱۹۲۰ آشکار شد که این خط مشیِ نادرستی بوده است، آنها تقصیر را به گردن سلطانزاده انداختند

*تشکیل نخستین کنگره‌ی خلق‌های شرق مبیّن اهمیت فزاینده‌ی باکو نسبت به تاشکند در این عرصه بود. کنگره‌ی باکو تشکیلات تبلیغاتی جدیدی را تحت عنوان "شورای تبلیغات و عمل در میان خلق‌های شرق" تاسیس کرد

* هنگامی که شورای تبلیغات تاسیس شد کمیسیون ترکستان با صراحت کامل هیچ پیوندی میان این نهاد و کمینترن قائل نشد ولی شگفت آن که فقط هشت ماه بعد و به دلیل ملاحظات ناشی از مقتضیات مذاکرات مسکو با ایران و بریتانیا، یک چنین پیوندی ضروری تلقی شد.

* بر اساس دیدگاه الیور باست: "واحد مزبور (تیپ بین‌المللی ایران) به مأوا و مأمن مجموعه‌ای از معتادها، دزدان، قاچاقچی‌ها و فراری‌ها تبدیل شده بود. از ویژگی‌های این نیرو فقدان انضباط و کمبود هرگونه آگاهی انقلابی در میان داوطلبان بود.
توقف برنامه‌ی تکمیل و تشکیل ارتش سرخ ایران در سپتامبر ۱۹۲۰.

* بنظر می‌رسد کنفرانس کمیته ایالتی ترکستان زمینه‌ساز تحوّل فرقه عدالت به حزب جدید، یعنی حزب کمونیست ایران گردید.

* اگرچه در ماه مه ۱۹۲۰ تمام هم و غم هیئت اجرائیه فرقه عدالت معطوف به فراهم‌کردن مقدمات تشکیل کنگره و هماهنگی و همکاری با بلشویک‌های آذربایجان و فرماندهان ارتش سرخ برای ایجاد جبهه‌ی آسیایی انقلاب جهانی از طریق ورود به گیلان و اتحاد با جنبش جنگل بود، اما ضرورت دفاع از تمامیت سرزمین شوراها را نیز مدنظر داشت. (صدور اعلامیه در ۱۵ مه به مناسبت تعرض ارتش سرخ علیه ارتش لهستان که در ۲۵ آوریل ۱۹۲۰ به روسیه حمله کرده و کیف را متصرف شده بود. مضمون این اعلامیه "دعوت به مبارزه علیه خائنان لهستان" بود.

* سلطان‌زاده در سال ۱۹۲۲ نوشت: کنگره‌ی اول حزب کمونیست ایران به ابتکار کمیته ایالتی ترکستان تشکیل شد. البته کمیته ایالتی ترکستان بدون فعالیت‌های هیئت اجرائیه و دفتر مرکزی فرقه عدالت در باکو نمی‌توانست این کنگره را در انزلی برگزار کند.

*کشتی بخار در حالی که یک دسته‌ موزیک نیز بر عرشه آن را همراهی می‌کرد، در ساحل پهلو گرفت و رفیق بهرام آقایوف از همان عرشه کشتی خطاب به جمعیتی [که در ساحل جمع شده بودند] شروع به سخنرانی کرد و گفت: پایان دوره‌ی ملاکان و زمینداران فرارسیده است و بزودی کمونیست‌ها در ایران مبارزه علیه طبقه‌ی بورژوازی را که سزاوار کشته‌شدن و نابودی هستند، شروع می‌کنند.