...Ҳасанхўжа Нисорийнинг “Музаккири аҳбоб” тазкирасида дуч келдим. Унда ёзилишича, ўша замон шоирларидан бири, ўзбек адабиёти тарихига “Қиссайи Сайфулмулук” асарининг ёзувчиси бўлиб кирган Мажлисий Бобурга бағишлаб қасида ёзади. Мақтов ҳар кимга ёқади. Жумладан, қасида Бобурнинг таъбига хуш-маъқул келади ва шоирга шу мақтовли шеъри учун етти минг танга инъом қилмоқчи бўлади. Бироқ...

Гарчи Навоий ижодининг аксари бадиий асарлардан иборат бўлса-да, улар ичида бошқа фанларга доир мустаҳкам илмий хулосалар борлигини ҳам кузатамиз.

"Шарқ дурдоналари" (Pearls of the East) номли ушбу китоб, ана шу жавоҳиротнинг энг кичик дурларидан тизилган маржон – ҳазрат Алишер Навоийнинг 100 дона ҳикматли сўзлари ва уларнинг турк, инглиз ва хитой тилларига таржималаридан иборат мўъжазгина тўпламдир.

“Ўткан кунлар” романининг “Мажбурият” фаслида шундай эпизод бор: “Кечлик ошни ўтказгач, Ҳасанали ўз ҳужрасидан кийиниб чиқди-да, Отабек ёниға кирди. Отабек “Бобурнома” мутолааси билан машғул эди”.

Ўзбек драматургиясида Алишер Навоий образининг илк бадиий талқини яратилганига 85 йил бўлди. Шу оралиқда Навоий образининг ўндан зиёд талқинлари пайдо бўлди. Афсуски, саналганлар ичида бирор саҳна асарини Иззат Султон ва Уйғуннинг "Алишер Навоий" драмасига тенглаша олади, деб айтиш мушкул. Бунинг сабабларини қуйида изоҳлашга ҳаракат қиламиз.

Бирор нарсага куч ва имконият ё маблағ етиши ҳақида гап кетганда “Қурбинг етадими?” деймиз. Хўш, қурб сўзи асли қандай маънога эга?

Нақлга кўра, ҳазрат Навоий "Кўкрагимдур субҳнинг пироҳанидин чокрок" деб бошланадиган ўта машҳур ғазалнинг илк байтини бир тиланчидан бир қанча олтин баҳосига сотиб олади. Мажзуб гадо шоир эшигига келиб, бу байтни ўқиб, тиланчилик қилган экан.

Хаёлга нималар келмайди. "Мен шоирман" ёки "фалончиман" дея дилига нима келса, шеърга солиб ёки саҳифалаб элга дастурхон қилавериш – нодонлик белгиси. Ёш шоирлар шеърларида кўзга ташланиб турадики, уларда Худо ҳақидаги тушунча исломий эмас, қайсидир манбалардан олинган қийшиқ, қоришиқ, қуюшқондан ташқари тушунча.

Тўрт жилддан иборат мазкур энциклопедия буюк шоир ва мутафаккир, йирик давлат ва жамоат арбоби Алишер Навоий мансуб бўлган XV асрнинг II ярми Хуросон ва Мовароуннаҳрдаги тарихий, ижтимоий, сиёсий, маданий ва адабий ҳаёт, улуғ шоирнинг таржимаи ҳоли, фаолияти, яқинлари, дўстлари, ижодиётининг маънавий сарчашмалари, салафлари, адабий мероси ва унинг жаҳоншумул аҳамияти, қолаверса, мумтоз адабиётимиз тарихида тутган беқиёс ўрни хусусида атрофлича маълумотларни қамраб олган.