♨️ کلّه‌پاچه ابن‌ملجم
(فرهنگ‌شناسی یکی از آیین‌های رمضانی)
✍ دکتر علی‌رضا آزاد
🔻یکی از آیین‌های شیعی، خوردن کله‌پاچه در سحر و افطار ۲۷ رمضان است. ماجرای این رسم به عبدالرحمن بن ملجم مرادی، قاتل امام علی، باز می‌گردد.
🔻احتمالاً ریشه آن به روایتی می‌رسد که مرحوم کلینی در الکافی آورده است: "لَمَّا ضَرَبَ اِبْن‌مُلْجَمٍ أَمِيرَ اَلْمُؤْمِنِينَ، قَالَ لِلْحَسَنِ يَا بُنَيَّ إِذَا أَنَا مِتُّ فَاقْتُلِ ابْنَ مُلْجَمٍ وَ احْفِرْ لَهُ فِي اَلْكُنَاسَةِ: چون ابن‌ملجم به اميرالمؤمنين ضربت زد، آن حضرت به امام حسن فرمود: پسرم! اگر مُردم، ابن‌ملجم را بكش (قصاص کن) و او را در كُنّاسه دفن کن. [اصول کافی، کتاب الحجه، باب امامت حسن بن علی، ص۲۰۰]
🔻عقيلى (راوی) می‌گويد كُنّاسه مکانی در طاقِ محامل (محل بارانداز کاروان‌ها در نزدیک دروازه شرقی کوفه) و در محله كبابى‌ها و كله‌پزی‌هاست. علامه مجلسی نیز در مرآه العقول ذیل این روایت می‌نویسد که در آن محله، گوشت و کله‌پاچه خام می‌فروختند یا کباب و طبخ می‌نمودند.
🔻احتمالاً در آن مکان، قاذورات و کثیفی‌های حاصل از تمیز کردن گوشت و کله‌پاچه و شکمبه را می‌ریختند و انبوه استخوان‌ها را دفن می‌کردند لذا محله‌ای پست و پلشت محسوب می‌شد. از این رو، قاتل امام و خلیفه وقت را پس از قصاص، نه در قبرستان اصلی شهر بلکه در چنین محله‌ای دفن نمودند.
🔻دلیل دیگر پیوند این دو موضوع، برخی نقل‌های ضعیفی‌ست که می‌گوید ابن‌ملجم در خانه زنی به نام قُطام، پیش از ترور امام علی، کله‌پاچه خورده بود. به همین خاطر در برخی نواحی ایران و عراق، به احترام امام علی از خوردن کله‌پاچه در ۱۹ رمضان پرهیز می‌کنند.
🔻شیعیان در برخی مناطق به کله‌پاچه‌ای که در شب ۲۷ ماه رمضان طبخ می‌شود، کله ابن‌ملجم می‌گویند و آن را تمثیلی از سر ابن‌ملجم و خوردن آن را نوعی انتقام از قاتل امام علی قلمداد می‌کنند. همان طور که در برخی تعزیه‌ها، از سر گوسفند به عنوان نماد ابن‌ملجم استفاده می‌کنند.
🔻از آنجا که در گذشته کله‌پاچه غذای افراد فرودست محسوب می‌شد (برخلاف امروز که به غذایی اعیانی تبدیل شده است) به نظر می‌رسد این کار با هدفِ پست‌شمردن ابن‌ملجم صورت می‌گرفت. مشابه آن را می‌توان در نسبت دادن برخی غذاها به ظالمان و نیکان در فرهنگ دینی و غیردینی دید. مثلاً خوردن مغز انسان به ضحاک و خوردن مغز استخوان به فرعون و گشنیز به معاویه و خُرفه (نوعی سبزی) به حضرت فاطمه نسبت داده شده است. اما به‌رغم تمام این باورهای فرهنگی، چنین مطالبی در منابع معتبر تاریخی نیامده است.
🔻در کتاب "آیین‌های رمضان در ایران" نیز به تناول کله‌پاچه در ۲۷ رمضان، به عنوان یک خُرده‌فرهنگ برای نفرت‌نمایی از ابن‌ملجم، اشاره شده است. امروزه نیز برخی هيأت‌های مذهبی ایران، در این شب کله‌پاچه طبخ و توزیع می‌کنند.
🔻ابعاد پزشکی در شکل‌گیری، پذیرش و گسترش این آیین را نباید از نظر دور داشت. اواخر ماه روزه که بدن طبیعتاً ضعیف‌تر می‌شود، خوردن غذاهای مقوّی مثل کله‌پاچه به سلامت روزه‌داران کمک می‌کند. لذا زمینه پزشکیِ پذیرش این فرهنگِ غذایی نیز فراهم است. البته باید در خوردن کله‌پاچه در سحر رمضان احتیاط کرد تا در طی روز، دچار تشنگی مفرط نشد.
🔻خلاصه این شد که مرگ ابن‌ملجم و طبخ کله‌پاچه و ۲۷ رمضان در فرهنگ شیعه به هم پیوند خورد و پر و بال گرفت و رفته‌رفته به یک آیین مذهبی تبدیل شد. با اضافه شدن نان کاکولی و نان بیست و هفتمی، فرهنگ غذایی این آیین، تکوین بیشتری یافت؛ به‌حدی که گاه به طنز گفته می‌شود: "خدا در این شب، کله‌پاچه را نازل کرد!"
🔻دکتر مظاهری در کتاب جشن‌های اسلامی-شیعی، «ابن‌ملجم‌کُشون» را دومین جشنِ سیاه در فرهنگ عامه‌ی تشیع و یکی از تبلور‌های نادرست تبرّی می‌داند که آیین‌های شادمانی در آن، نه به پاس گشایش و زندگی بلکه به شکرانه مرگ افراد، برگزار می‌شود و زمینه‌ساز تفرقه مذهبی می‌گردد. گویا قصاص ابن‌ملجم در روز ۲۱ یا ۲۴ یا ۲۷ رمضان واقع شد. برخی آن روز را زمان استجابت دعا و برآورده‌شدن حاجت‌ها شمرده‌اند و حمام‌رفتن، حنابستن و سرمه‌کشیدن را از آداب این روز شمرده‌اند. با این حال، چنین مناسبتی در منابع کهن و تقویم‌های مناسبتی شیعی نظیر مسار الشیعه، مصباح، اقبال الاعمال و تقویم المحسنین و حتی تقویم‌های مشهور دوره صفویه و قاجار ذکر نشده است.
🔻در میان سفرنامه‌های اروپاییان، تنها گزارش از آیینِ خوردنِ کله‌پاچه ابن‌ملجم را آرنولد ویلسون ارائه داده است. عدم اشاره‌ی سایر سفرنامه‌نویسان به چنین آیینی، احتمالاً نشان از عدم اشاعه آن تا پیش از آن تاریخ در ایران دارد.
🔻پی‌نوشت:
- هدف نوشتار حاضر، کالبدشکافی یک موضوع به‌ظاهر جزئی نیست بلکه نشان دادن نمونه‌ای از فرایند تطوّرِ فرهنگی طی اعصار متمادی و فربهیِ مناسکی یک موضوع دینی است.
@Dr_AlirezaAzad
