17-18 asrda sodir bo’lgan “Enlightenment” harakati zamonaviy sekyularizm va liberalizmga asos yaratgan. Ya’ni jamiyatning savodlilik darajasi va ratsional fikrlash bilangina rivojlanishga qadam qo’ya olish mumkinligini ta’kidlab o’tadi. Bu harakat absolyut tobelik va monarxiyani cheklab o’tib individual erkinlikni qo’llab-quvvatlagan, diniy dogmalarni rad etish orqali ilm-fan rivoji uchun yo’l ochib bergan. Qisqa qilib aytganda jamiyatda tafakkur va ilmni shakllantirishni maqsad qilgan.
Marksning yozmalarini o’qish davomida “enlightenment” so’ziga tez-tez duch kelasiz. Marksdagi “enlightenment” siyosiy ogohlik, revolyutsiyaga undash orqali namoyon bo’ladi. Shundan kelib chiqqan holda kommunizm va ma’rifatparvarlik harakati o’xshash elementlarni qamrab olgan deya ayta olamiz. Chunki ikkalasi ham savodsizlik va zulmga qarshi kurashgan. Biroq ma’rifatparvarlik harakati din va monarxiyaga qarshi kurash olib borgan bo’lsa, kommunizmning asosiy fokusi burjuaziya va kapitalizmga qaratilgan edi.
“Enlightenment” davrining namoyondasi Volter doimo individual fikr ahamiyatini yuqori qo’ygan. Inson ozodligi fikr erkinliligiga imkon yaratadi, va shu orqaligina o’rta asrning dogmatik muhitidan chekinib, zamonaviy dunyoni yarata olishiga ishongan.
“I do not agree with what you say, but I will defend to the death your right to say it”
"Siz aytayotgan gapga qo’shilmasligim, yohud bu gap mutlaqo noto’g’ri bo’lishi ham mumkin, lekin uni aytish huquqingizni hayotim evaziga bo’lsa ham himoya qilaman"
Albatta, ma’rifatparvarlik harakatini faqat falsafiy nuqtayi nazarga bog’lab qo’yishimiz noto’g’ri. Bu harakat ilmiy, siyosiy va ijtimoiy doiralarda ham o’z o’rniga ega bo’lgan.
Bunda yakka shaxs ulug’langan. Kommunizm esa butun ishchi sinfining erki uchun kurash olib borgan.
"…these also supply the proletariat with fresh elements of enlightenment and progress. The bourgeoisie furnishes the proletariat with weapons. Capitalism itself creates the conditions for its own downfall.”
Kapitalistik tizimning o’zi oxir-oqibatda o’zining qulashiga sabab bo’ladigan sharoitni yaratadi. Burjuaziya tomonidan rivojlantirilgan ta'lim, texnologiya va aloqa vositalari aynan proletariatga – ishchi sinfiga – taqdim etiladi va bu vositalar orqali ular o’z holatini anglab, qarshilik ko’rsatishga qodir bo’la boradi.
Ya’ni, proletariat bu jarayon orqali ‘ma’rifatlanadi’ — u o‘zining ekspluatatsiya qilinayotganini tushunadi va unga qarshi kurashish uchun kerakli bilim va ongga ega bo‘lish zarurligini anglaydi.
P. S. Yuqorida farq va o'xshashliklar aks ettirilgan jadval qoldirdim.
@larasinsight
