Ahmad Donish (1827–1897) – o‘zbek ma’rifatparvari, tarixchi, faylasuf va diplomat bo‘lib, Buxoro amirligida yashab ijod qilgan. Uning ilmiy va ijtimoiy qarashlari o‘z zamonasida juda katta ahamiyatga ega bo‘lgan.
1. Uning asl ismi va taxallusi
Ahmad Donishning to‘liq ismi Ahmad ibn Mir Nosir bo‘lib, “Donish” taxallusi fors tilida “donishmand” (olim, bilimdon) ma’nosini anglatadi. U ilm-fan va ma’rifatga bo‘lgan chuqur e’tiqodi sababli shunday nom olgan.
2. Buxoro amirligi elchisi sifatida xizmat qilgan
Ahmad Donish Buxoro amiri Nasrullohxon (1826–1860) va Muzaffarxon (1860–1885) davrida davlat xizmatida bo‘lib, Rossiya imperiyasiga bir necha diplomatik elchilik safarlarida qatnashgan. Uning 1857, 1869 va 1874-yillardagi Rossiyaga elchilik safari Buxoro-Rossiya munosabatlarida muhim o‘rin tutgan.
3. Islohot tarafdori bo‘lgan
Ahmad Donish Buxoro amirligidagi eskirgan siyosiy tuzum va jamiyatdagi ijtimoiy muammolarni keskin tanqid qilgan. U davlat boshqaruvi, sud-huquq tizimi, soliq yig‘ish usullari kabi sohalarda islohotlar zarurligini ilgari surgan.
4. Ilmiy ishlari va asarlari
U bir qancha ilmiy va falsafiy asarlar yozgan. Eng mashhurlari:
• “Navodir-ul-vaqoye” (Nodir voqealar) – tarixiy va ijtimoiy-falsafiy risola bo‘lib, unda Buxoro amirligidagi siyosiy va ijtimoiy muammolar haqida yozilgan.
• “Risola dar ilmi hay’at” – astronomiya va kosmografiya haqidagi asar bo‘lib, unda o‘sha davrdagi olimlarning astronomiyaga oid qarashlari jamlangan.
• “Qoidai jahon” – ijtimoiy hayot, davlat boshqaruvi va siyosatga oid fikrlarini bayon qilgan.
5. Buxoroning ilmiy va madaniy hayotiga ta’siri
Ahmad Donish o‘z davrining ilg‘or ziyolilaridan biri bo‘lib, u faqatgina kitoblar yozish bilan cheklanmay, atrofidagi ziyolilarni ma’rifat va islohot g‘oyalariga qiziqtirishga harakat qilgan. Uning fikrlari keyinchalik jadidchilik harakatiga ham ta’sir ko‘rsatgan.
6. Matematika va astronomiya bilan shug‘ullangan
Ahmad Donish faqat tarix va falsafa emas, balki matematika va astronomiya bilan ham shug‘ullangan. U Yevropa va islom olami ilm-fani bilan tanish bo‘lib, G‘arb va Sharq ilmlarini qiyosiy o‘rgangan. Uning astronomiyaga oid asarlari Buxoro madrasalarida ilmiy manba sifatida foydalanilgan.
7. Buxoro amirligi tomonidan siqib chiqarilgan
Uning islohotchilik va tanqidiy qarashlari hukumat vakillariga yoqmaganligi sababli, hayotining oxirgi yillarida davlat ishlaridan chetlatilgan. Shunga qaramay, u ilmiy faoliyatini davom ettirgan va o‘z atrofidagi yoshlarga ta’lim berishni davom ettirgan.
8. Uning fikrlari keyinchalik jadidlar harakatiga ta’sir ko‘rsatgan
Ahmad Donishning islohotchilik qarashlari keyinchalik XX asr boshlaridagi jadidchilik harakati vakillariga kuchli ta’sir ko‘rsatgan. Uning Buxorodagi eskirgan tuzum va bilim tizimi haqidagi tanqidiy qarashlari jadidlarning maqsadlariga mos kelgan.
9. Uning merosi hozir ham o‘rganilmoqda
Bugungi kunda Ahmad Donishning ilmiy va falsafiy merosi o‘rganilib, uning asarlari chop etilgan. O‘zbekiston va Tojikistonda uning nomi bilan bog‘liq ko‘plab ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda.
10. Xotira va hurmat
O‘zbekistonda uning ilmiy merosiga katta e’tibor berilib, adabiyot va tarixshunoslik doiralarida uning asarlari tahlil qilinmoqda.
Ahmad Donish o‘z davrining ilg‘or ziyolisi, islohotchisi va bilimdoni bo‘lib, uning g‘oyalari bugungi kunda ham dolzarb bo‘lib qolmoqda.
