1/2
Inson – o‘ziga tegishli
Qonunlar barchaga birdek ma’qul bo‘lishi va adolatni ta’minlashi uchun avvalo axloqiy prinsiplarga zid bo‘lmasligi kerak. Adolat mezoni qanday bo‘lishi kerakligi haqidagi savol insoniyatni uzoq tarix davomida o‘ylantirib kelgan. Nihoyat, bu axloqiy asos insonning o‘ziga tegishli ekanligi bilan belgilandi.
Nima uchun inson o‘ziga tegishli ekani axloqiy holat? Chunki, agar inson o‘ziga tegishli bo‘lmasa, u boshqa bir shaxs yoki guruhga tegishli bo‘lishi kerak bo‘ladi. Bu esa qullik yoki majburlash bilan barobar bo‘lib, axloqan qabul qilib bo‘lmaydigan holatdir. Demak, agar inson o‘ziga tegishli bo‘lsa, u o‘zining tabiiy huquqlari bilan tug‘iladi. Bu yashash va erkinlik huquqi Ammo yana bir huquq bo‘lmish mulk huquqi ham insonning tabiiy huquqlaridan biri hisoblanadi. Chunki agar inson tanasi va erkiga egalik qilsa, demak, u o‘z mehnati mahsuliga ham egalik qilish huquqiga ega. Bu huquqlarning buzilishi esa umuminsoniy qadriyat hisoblanmish axloqiy prinsiplarning buzilishi sanaladi.
Agar hayot, erkinlik va mulk insonning o‘ziga tegishli ekanligini kelishib olgan bo‘lsak, ushbu huquqlarga tajovuz qilinmasligi haqida ham o‘ylashimiz kerak. Baxtimizga, bu savolga ham javob topilgan. Insonlar jamiyat sifatida birlashib, davlat deb atalmish tashkilotni yaratgan. Bu tashkilotning vazifasi, tushunganingizdek, tabiiy huquqlarni himoya qilishdan iborat. Buning evaziga fuqarolar davlatga mehnatining kichik bir qismini soliq sifatida to‘laydi.
Biroq soliq yig‘ishning axloqiy chegarasi bor. Davlat faqat tabiiy huquqlarni himoya qilish uchun zarur bo‘lgan miqdorda soliq yig‘ishi mumkin. Agar u bundan oshsa va kimningdir mulkini uning ixtiyorisiz olib qo‘ya boshlasa, bu talonchilik sifatida baholanadi. Chunki davlat ham axloqiy jihatdan boshqalar singari mulk daxlsizligi qoidalariga bo‘ysunishi kerak.
Ortiqcha soliqlar = majburiy mehnat
Agar insonda o‘z mehnati mahsuliga egalik qilish huquqi bo‘lsa, unda davlat bu mahsulotni tortib olishga haqli bo‘lmaydi. Agar davlat inson ishlab topgan daromaddan ortiqcha oladigan bo‘lsa, demak, bu inson o‘z mehnatining muayyan qismini davlat uchun ishlayotgan bo‘ladi.
Bu esa majburiy mehnatga teng. Agar biror kishidan ma’lum miqdorda majburan mehnat talab qilinsa, bu ekspluatatsiya sanaladi. Qanday qilib davlat tomonidan amalga oshirilgan majburiy mehnat shaxsiy qulchilikdan farq qilishi mumkin? Axir prinsip bir xil: inson o‘z hayotining, o‘z mehnatining ma’lum qismini o‘z ixtiyorisiz boshqalar uchun sarflashga majburlanmoqda.
Daromad taqsimoti – adolatsiz g‘oya
Ko‘pchilik jamiyatda tengsizlik mavjudligini ko‘rib, daromad taqsimotini yoqlaydi. Ular fikricha, ba’zilar boy, boshqalar kambag‘al bo‘lishi adolatsizlikdir. Shu sababdan, davlat soliq orqali boylardan olib kambag‘allarga tarqatishi kerak, deb hisoblashadi. Ammo bu fikrning asosiy muammosi shundaki, u mulk huquqini poymol qiladi. Agar inson o‘ziga tegishli bo‘lsa, demak, uning daromadi ham unga tegishli. Kimdir bir kishining mehnati bilan hosil qilgan boyligiga egalik qilishni da’vo qilsa, bu axloqiy jihatdan adolatsizlik hisoblanadi.
Daromadni qayta taqsimlashning asosiy muammosi – u zo‘ravonlik orqali amalga oshirilishida. Agar kimdir o‘z boyligining bir qismini boshqalarga berishni xohlasa, bu uning ixtiyoriy tanlovi bo‘lishi kerak. Biroq davlat kuch ishlatib, bu jarayonni majburiy qila boshlasa, bu shaxsiy mulk daxlsizligini buzish bilan teng.
Ko‘pchilik mulk jamoaviy hosil bo‘lishini ta’kidlaydi. Ya’ni, jamiyatning barcha a’zolari ishlab chiqarishda ishtirok etgani sababli, har kimning mulkida boshqalarning ham haqi bor, degan fikr ilgari suriladi.
Ammo mulk jamoaviy yo‘l bilan emas, balki erkin savdo orqali hosil qilinadi. Savdo esa nol qiymatli o‘yin (zero-sum game) emas, balki har ikki tomon manfaat ko‘radigan jarayondir.
