13.02.202505:27
Sayf al-Saroy (XIV asr) – Oltin Oʻrda davlati tarkibida yashab ijod qilgan mashhur shoir va adib. U hozirgi tilda “Sayf Saroyi” nomi bilan tanilgan va Chigʻatoy adabiyoti hamda turkiy yozma adabiyot rivojida muhim oʻrin egallagan.
1. Ismi va kelib chiqishi:
Sayf Saroyi asli Eronning Saroy shahridan bo‘lib, u Oltin O‘rda poytaxti Saroy (hozirgi Rossiya hududida) bilan bog‘liq hisoblanadi. Uning aniq tug‘ilgan va vafot etgan sanalari noma’lum, ammo XIV asrda yashagan.
2. Ijodi va asarlari:
U asosan fors va arab adabiyotiga asoslangan holda turkiy tilda yozgan. Uning eng mashhur asari “Guliston bit-Turkiy” (Turkiy Guliston) bo‘lib, bu asar mashhur fors shoiri Sa’diy Sheroziyning “Guliston” asarining turkiy tilga tarjima qilingan shaklidir desa mubolag’a bo’lmaydi. Bu tarjima oddiy tarjima emas, balki ijodiy yondashilgan bo‘lib, ba’zi joylarda muallif o‘zining she’riy ilovalarini ham kiritgan.
3. Turkiy tildagi muhim asarlardan biri:
“Guliston bit-Turkiy” Sayf Saroyi tomonidan yozilgan ilk adabiy tarjimalardan biri bo‘lib, u Oltin O‘rda davrida turkiy yozma adabiyotning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Ushbu asar orqali Sayf Saroyi fors adabiyotining go‘zalligini turkiy o‘quvchilarga yetkazish bilan birga, turkiy til imkoniyatlarini ham kengaytirgan.
4. She’riyati:
Sayf Saroyi oʻz davrida ijod qilgan boshqa shoirlar kabi she’riyat bilan ham shug‘ullangan. Uning g‘azallarida muhabbat, do‘stlik, axloqiy qadriyatlar va hayot falsafasi aks etgan.
5. Tarixiy ahamiyati:
Uning asarlari XIV asrdagi Oltin O‘rda adabiy muhitini o‘rganishda muhim manbalardan biri hisoblanadi. U Oltin O‘rda sultonlari saroyida xizmat qilgan va shu tufayli yuqori ilmiy va adabiy doiralarga kirish imkoniyatiga ega bo‘lgan.
6. Til va uslub:
Sayf Saroyi o‘z asarlarida sodda, tushunarli va xalq tiliga yaqin uslubni qo‘llagan. Bu esa uning ijodini keng kitobxonlar uchun oson qabul qilishga imkon bergan.
Sayf Saroyi – XIV asr turkiy adabiyotining muhim vakili bo‘lib, uning asarlari nafaqat tarixiy, balki badiiy jihatdan ham katta ahamiyatga ega. U o‘z davrida turkiy tilning yozma adabiyotda yanada rivojlanishiga hissa qo‘shgan va bugungi kungacha uning asarlari o‘rganilib kelmoqda.
1. Ismi va kelib chiqishi:
Sayf Saroyi asli Eronning Saroy shahridan bo‘lib, u Oltin O‘rda poytaxti Saroy (hozirgi Rossiya hududida) bilan bog‘liq hisoblanadi. Uning aniq tug‘ilgan va vafot etgan sanalari noma’lum, ammo XIV asrda yashagan.
2. Ijodi va asarlari:
U asosan fors va arab adabiyotiga asoslangan holda turkiy tilda yozgan. Uning eng mashhur asari “Guliston bit-Turkiy” (Turkiy Guliston) bo‘lib, bu asar mashhur fors shoiri Sa’diy Sheroziyning “Guliston” asarining turkiy tilga tarjima qilingan shaklidir desa mubolag’a bo’lmaydi. Bu tarjima oddiy tarjima emas, balki ijodiy yondashilgan bo‘lib, ba’zi joylarda muallif o‘zining she’riy ilovalarini ham kiritgan.
3. Turkiy tildagi muhim asarlardan biri:
“Guliston bit-Turkiy” Sayf Saroyi tomonidan yozilgan ilk adabiy tarjimalardan biri bo‘lib, u Oltin O‘rda davrida turkiy yozma adabiyotning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Ushbu asar orqali Sayf Saroyi fors adabiyotining go‘zalligini turkiy o‘quvchilarga yetkazish bilan birga, turkiy til imkoniyatlarini ham kengaytirgan.
4. She’riyati:
Sayf Saroyi oʻz davrida ijod qilgan boshqa shoirlar kabi she’riyat bilan ham shug‘ullangan. Uning g‘azallarida muhabbat, do‘stlik, axloqiy qadriyatlar va hayot falsafasi aks etgan.
5. Tarixiy ahamiyati:
Uning asarlari XIV asrdagi Oltin O‘rda adabiy muhitini o‘rganishda muhim manbalardan biri hisoblanadi. U Oltin O‘rda sultonlari saroyida xizmat qilgan va shu tufayli yuqori ilmiy va adabiy doiralarga kirish imkoniyatiga ega bo‘lgan.
6. Til va uslub:
Sayf Saroyi o‘z asarlarida sodda, tushunarli va xalq tiliga yaqin uslubni qo‘llagan. Bu esa uning ijodini keng kitobxonlar uchun oson qabul qilishga imkon bergan.
Sayf Saroyi – XIV asr turkiy adabiyotining muhim vakili bo‘lib, uning asarlari nafaqat tarixiy, balki badiiy jihatdan ham katta ahamiyatga ega. U o‘z davrida turkiy tilning yozma adabiyotda yanada rivojlanishiga hissa qo‘shgan va bugungi kungacha uning asarlari o‘rganilib kelmoqda.
11.02.202506:34
07.02.202506:54
13.02.202505:27
11.02.202506:32
Hoja Bahovuddin Naqshband (1318–1389) — buyuk islomiy mutasavvuf, Naqshbandiya tariqatining asoschisi va Markaziy Osiyo tasavvufiy an’analari rivojiga katta hissa qo‘shgan shaxs. U Buxoro yaqinidagi Qasri Orifon qishlog‘ida tug‘ilgan va o‘z hayoti davomida din, axloq va ma’naviyat yo‘nalishida yuksak bilimlarga ega bo‘lgan.
1. Naqshbandiya tariqatining asoschisi
• Hoja Bahovuddin Naqshband tasavvufiy yo‘l sifatida “Xilvat dar anjuman” (yolg‘izlikda emas, jamiyat ichida Allohni zikr qilish) tamoyilini ilgari surgan.
• U tariqatda jihodi akbar (nafs bilan kurashish) g‘oyasini asosiy yo‘nalish qilib olgan.
• Naqshbandiylar tariqatining asosiy shiorlaridan biri “Dil ba yoru, dast ba kor” – ya’ni, qalb Alloh bilan bo‘lsin, qo‘llar esa ish bilan band bo‘lsin.
2. Uning “Xizmat” tamoyili
• Hoja Naqshband dehqon oilasida tug‘ilgan va umrining katta qismini hunarmandchilik va dehqonchilik bilan o‘tkazgan. U “xizmat orqali Allohga yaqinlashish” g‘oyasini ilgari surgan.
• Shogirdlariga tasavvufiy kamolotga yetishish uchun shunchaki ibodat qilish emas, balki halol mehnat ham qilish lozimligini uqtirgan.
3. Ibn Arabi va Abdulxoliq G‘ijduvoniy an’analari davomchisi
• U o‘z ta’limotini Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy tomonidan asos solingan “Xoja-yu Xidoyat” sulsiyasi an’analari asosida rivojlantirgan.
• Ibn Arabining vahdati vujud (borliqning yagona manbai Alloh ekanligi) tushunchasini o‘ziga xos tarzda talqin qilgan.
4. Buxoro – Naqshbandiylar markazi
• Uning qabri hozirda Buxorodagi eng muhim ziyoratgohlardan biri hisoblanadi.
• Naqshbandiylik O‘zbekiston, Turkiya, Hindiston, Eron, Malayziya va boshqa ko‘plab mamlakatlarga tarqalgan.
5. Uning 11 ta asosiy tamoyili
Uning asosiy falsafasi 11 ta qoidaga asoslangan:
1. Hush dar dam (har nafasda Allohni zikr qilish)
2. Nazarg bar qadam (har qadamda hushyor bo‘lish)
3. Safar dar vatan (ruhiy sayohat qilish)
4. Xilvat dar anjuman (odamlar orasida bo‘lsa ham, Alloh bilan bo‘lish)
5. Yod kard (zikrni doimiy bajarish)
6. Boz gasht (zikrga qaytish)
7. Nigoh dosht (qalbni pok tutish)
8. Yod dosht (Allohni unutmaslik)
9. Vuquf zamani (vaqtning qadriga yetish)
10. Vuqufi adadi (zikrni hisob bilan bajarish)
11. Vuqufi qalbi (qalbni Allohga bog‘lash)
6. Uning muridlari va tasavvufga ta’siri
• Uning shogirdlari orasida ko‘plab buyuk olimlar bo‘lgan.
• Naqshbandiya tariqati keyinchalik Hindiston, Turkiya, Eronga keng tarqalib, buyuk olimlar – Imom Rabbani, Ahmad Yassaviy, Mujaddidiya oqimi vakillari tomonidan rivojlantirilgan.
Hoja Bahovuddin Naqshband islomiy ruhiyat va ma’naviyatni mukammal yoritgan shaxs bo‘lib, uning falsafasi va tariqati hozirga qadar dunyo bo‘ylab millionlab insonlarning hayotiga ta’sir qilmoqda.
1. Naqshbandiya tariqatining asoschisi
• Hoja Bahovuddin Naqshband tasavvufiy yo‘l sifatida “Xilvat dar anjuman” (yolg‘izlikda emas, jamiyat ichida Allohni zikr qilish) tamoyilini ilgari surgan.
• U tariqatda jihodi akbar (nafs bilan kurashish) g‘oyasini asosiy yo‘nalish qilib olgan.
• Naqshbandiylar tariqatining asosiy shiorlaridan biri “Dil ba yoru, dast ba kor” – ya’ni, qalb Alloh bilan bo‘lsin, qo‘llar esa ish bilan band bo‘lsin.
2. Uning “Xizmat” tamoyili
• Hoja Naqshband dehqon oilasida tug‘ilgan va umrining katta qismini hunarmandchilik va dehqonchilik bilan o‘tkazgan. U “xizmat orqali Allohga yaqinlashish” g‘oyasini ilgari surgan.
• Shogirdlariga tasavvufiy kamolotga yetishish uchun shunchaki ibodat qilish emas, balki halol mehnat ham qilish lozimligini uqtirgan.
3. Ibn Arabi va Abdulxoliq G‘ijduvoniy an’analari davomchisi
• U o‘z ta’limotini Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy tomonidan asos solingan “Xoja-yu Xidoyat” sulsiyasi an’analari asosida rivojlantirgan.
• Ibn Arabining vahdati vujud (borliqning yagona manbai Alloh ekanligi) tushunchasini o‘ziga xos tarzda talqin qilgan.
4. Buxoro – Naqshbandiylar markazi
• Uning qabri hozirda Buxorodagi eng muhim ziyoratgohlardan biri hisoblanadi.
• Naqshbandiylik O‘zbekiston, Turkiya, Hindiston, Eron, Malayziya va boshqa ko‘plab mamlakatlarga tarqalgan.
5. Uning 11 ta asosiy tamoyili
Uning asosiy falsafasi 11 ta qoidaga asoslangan:
1. Hush dar dam (har nafasda Allohni zikr qilish)
2. Nazarg bar qadam (har qadamda hushyor bo‘lish)
3. Safar dar vatan (ruhiy sayohat qilish)
4. Xilvat dar anjuman (odamlar orasida bo‘lsa ham, Alloh bilan bo‘lish)
5. Yod kard (zikrni doimiy bajarish)
6. Boz gasht (zikrga qaytish)
7. Nigoh dosht (qalbni pok tutish)
8. Yod dosht (Allohni unutmaslik)
9. Vuquf zamani (vaqtning qadriga yetish)
10. Vuqufi adadi (zikrni hisob bilan bajarish)
11. Vuqufi qalbi (qalbni Allohga bog‘lash)
6. Uning muridlari va tasavvufga ta’siri
• Uning shogirdlari orasida ko‘plab buyuk olimlar bo‘lgan.
• Naqshbandiya tariqati keyinchalik Hindiston, Turkiya, Eronga keng tarqalib, buyuk olimlar – Imom Rabbani, Ahmad Yassaviy, Mujaddidiya oqimi vakillari tomonidan rivojlantirilgan.
Hoja Bahovuddin Naqshband islomiy ruhiyat va ma’naviyatni mukammal yoritgan shaxs bo‘lib, uning falsafasi va tariqati hozirga qadar dunyo bo‘ylab millionlab insonlarning hayotiga ta’sir qilmoqda.
07.02.202506:52
Zamaxshariy (1075–1144) haqida ma’lumotlar:
1. Ismi va tahalluslari
To‘liq ismi: Mahmud ibn Umar az-Zamaxshariy.
Unga “Jarulloh” (Allohning qo‘shnisi) laqabi berilgan, chunki uzoq vaqt Makka shahrida yashagan va ilmiy faoliyat olib borgan.
2. Ilm yo‘lidagi mashaqqatlar
Zamaxshariy yoshligida sovuq ob-havo tufayli oyog‘idan ayrilgan. Shunga qaramay, u ilm olishga bo‘lgan intilishi bilan mashhur bo‘ldi va turli shaharlarda sayohat qilib, bilim oldi.
3. Mashhur asarlari
• Al-Kashshof – Qur’on tafsiri bo‘lib, balog‘at va lug‘at nuqtayi nazaridan eng nufuzli tafsirlardan biri hisoblanadi.
• Asas al-balag‘a – arab tili lug‘ati va balog‘atga oid muhim asar.
• Muqaddimat al-adab – arab tilini o‘rganish uchun yozilgan muhim lug‘at kitobi.
4. Arab tili va adabiyotiga qo‘shgan hissasi
Zamaxshariy arab tili grammatikasi va balog‘at (rhetoric) bo‘yicha eng yuksak darajadagi olimlardan biri sanaladi. U o‘zining lug‘aviy va balog‘atga oid asarlari bilan arab tili ilmini rivojlantirishga katta hissa qo‘shgan.
5. Munozaralarga ochiqligi
Zamaxshariy Mu’taziliy mazhabiga mansub bo‘lgan va bu borada boshqa ulamolar bilan ilmiy bahs-munozaralar olib borgan. Uning asarlari turli mazhab ulamolari tomonidan o‘rganilgan va muhokama qilingan.
6. Uning ta’siri
Uning asarlari islom dunyosida keng tarqalgan bo‘lib, keyingi davr ulamolari, jumladan, Ibn Taymiyya va Ibn Hajar al-Asqaloniy kabi olimlar ham uning fikrlarini tahlil qilganlar.
7. Hikmatli so‘zlari
• “Til — qalbning tarjimoni.”
• “Ilm izlashda bardavom bo‘l, zero, u senga hayot yo‘lini yoritadi.”
• “Dunyo ilmi bilan oxirat ilmini jamlagan kishi haqiqiy dono sanaladi.”
8. Zamaxshariyning vafoti va merosi
1144-yilda vafot etgan, biroq uning ilmiy merosi bugungi kungacha o‘rganilib kelinmoqda. Uning tafsirlari va lug‘at ilmidagi ishlari hozir ham arab tilini o‘rganayotganlar uchun bebaho manba hisoblanadi.
1. Ismi va tahalluslari
To‘liq ismi: Mahmud ibn Umar az-Zamaxshariy.
Unga “Jarulloh” (Allohning qo‘shnisi) laqabi berilgan, chunki uzoq vaqt Makka shahrida yashagan va ilmiy faoliyat olib borgan.
2. Ilm yo‘lidagi mashaqqatlar
Zamaxshariy yoshligida sovuq ob-havo tufayli oyog‘idan ayrilgan. Shunga qaramay, u ilm olishga bo‘lgan intilishi bilan mashhur bo‘ldi va turli shaharlarda sayohat qilib, bilim oldi.
3. Mashhur asarlari
• Al-Kashshof – Qur’on tafsiri bo‘lib, balog‘at va lug‘at nuqtayi nazaridan eng nufuzli tafsirlardan biri hisoblanadi.
• Asas al-balag‘a – arab tili lug‘ati va balog‘atga oid muhim asar.
• Muqaddimat al-adab – arab tilini o‘rganish uchun yozilgan muhim lug‘at kitobi.
4. Arab tili va adabiyotiga qo‘shgan hissasi
Zamaxshariy arab tili grammatikasi va balog‘at (rhetoric) bo‘yicha eng yuksak darajadagi olimlardan biri sanaladi. U o‘zining lug‘aviy va balog‘atga oid asarlari bilan arab tili ilmini rivojlantirishga katta hissa qo‘shgan.
5. Munozaralarga ochiqligi
Zamaxshariy Mu’taziliy mazhabiga mansub bo‘lgan va bu borada boshqa ulamolar bilan ilmiy bahs-munozaralar olib borgan. Uning asarlari turli mazhab ulamolari tomonidan o‘rganilgan va muhokama qilingan.
6. Uning ta’siri
Uning asarlari islom dunyosida keng tarqalgan bo‘lib, keyingi davr ulamolari, jumladan, Ibn Taymiyya va Ibn Hajar al-Asqaloniy kabi olimlar ham uning fikrlarini tahlil qilganlar.
7. Hikmatli so‘zlari
• “Til — qalbning tarjimoni.”
• “Ilm izlashda bardavom bo‘l, zero, u senga hayot yo‘lini yoritadi.”
• “Dunyo ilmi bilan oxirat ilmini jamlagan kishi haqiqiy dono sanaladi.”
8. Zamaxshariyning vafoti va merosi
1144-yilda vafot etgan, biroq uning ilmiy merosi bugungi kungacha o‘rganilib kelinmoqda. Uning tafsirlari va lug‘at ilmidagi ishlari hozir ham arab tilini o‘rganayotganlar uchun bebaho manba hisoblanadi.
12.02.202507:34
Sharafiddin Ali Yazdiy (ок. 1370–1454) – mashhur tarixchi, shoir va davlat arbobi bo‘lib, Temuriylar davri tarixi haqida muhim manbalar yozib qoldirgan.
1. Hayoti va faoliyati
• Sharafiddin Ali Yazdiy Eronning Yazd shahrida tug‘ilgan.
• U Temuriylar davrida yashagan va asosan Shohrux hamda Ulug‘bek saroyida xizmat qilgan.
• U ilmiy va tarixiy tadqiqotlari bilan mashhur bo‘lib, Temur va uning vorislari haqida yozgan eng nufuzli tarixchilardan biri hisoblanadi.
2. Asosiy asari – “Zafarnoma”
• “Zafarnoma” (G‘alabalar kitobi) – uning eng mashhur asari bo‘lib, buyuk sarkarda Amir Temurning hayoti va harbiy yurishlari haqida batafsil ma’lumot beradi.
• Ushbu asar Temuriylar tarixining eng asosiy manbalaridan biri hisoblanadi va keyinchalik ko‘plab tarixchilar tomonidan qo‘llanilgan.
• Asar ilk bor Temurning vafotidan keyin yozilgan bo‘lib, unda Temurning harbiy yurishlari, davlat boshqaruvi va g‘alabalari tafsilotlari bilan yoritilgan.
3. Saroy tarixchisi va olim sifatidagi o‘rni
• U Temuriylar saroyida tarixchi va kotib sifatida xizmat qilgan.
• Ulug‘bekning ilmiy va madaniy siyosatini qo‘llab-quvvatlagan.
• Ilm-fan va adabiyotga katta e’tibor qaratgan va o‘z zamonasining eng bilimdon olimlaridan biri bo‘lgan.
4. Tarixiy ahamiyati va ta’siri
• Uning “Zafarnoma”si orqali Temurning hayoti va harbiy yurishlari haqida ishonchli ma’lumotlar saqlanib qolgan.
• Asar keyinchalik ko‘plab tillarga tarjima qilingan va Temuriylar tarixi bo‘yicha asosiy manba bo‘lib xizmat qilgan.
• Temur haqida yozilgan boshqa tarixiy manbalarga ham katta ta’sir ko‘rsatgan.
5. Vafoti
• Sharafiddin Ali Yazdiy 1454-yilda vafot etgan. Uning qoldirgan merosi esa hozirgacha tarixchilar tomonidan o‘rganilib kelinmoqda.
1. Hayoti va faoliyati
• Sharafiddin Ali Yazdiy Eronning Yazd shahrida tug‘ilgan.
• U Temuriylar davrida yashagan va asosan Shohrux hamda Ulug‘bek saroyida xizmat qilgan.
• U ilmiy va tarixiy tadqiqotlari bilan mashhur bo‘lib, Temur va uning vorislari haqida yozgan eng nufuzli tarixchilardan biri hisoblanadi.
2. Asosiy asari – “Zafarnoma”
• “Zafarnoma” (G‘alabalar kitobi) – uning eng mashhur asari bo‘lib, buyuk sarkarda Amir Temurning hayoti va harbiy yurishlari haqida batafsil ma’lumot beradi.
• Ushbu asar Temuriylar tarixining eng asosiy manbalaridan biri hisoblanadi va keyinchalik ko‘plab tarixchilar tomonidan qo‘llanilgan.
• Asar ilk bor Temurning vafotidan keyin yozilgan bo‘lib, unda Temurning harbiy yurishlari, davlat boshqaruvi va g‘alabalari tafsilotlari bilan yoritilgan.
3. Saroy tarixchisi va olim sifatidagi o‘rni
• U Temuriylar saroyida tarixchi va kotib sifatida xizmat qilgan.
• Ulug‘bekning ilmiy va madaniy siyosatini qo‘llab-quvvatlagan.
• Ilm-fan va adabiyotga katta e’tibor qaratgan va o‘z zamonasining eng bilimdon olimlaridan biri bo‘lgan.
4. Tarixiy ahamiyati va ta’siri
• Uning “Zafarnoma”si orqali Temurning hayoti va harbiy yurishlari haqida ishonchli ma’lumotlar saqlanib qolgan.
• Asar keyinchalik ko‘plab tillarga tarjima qilingan va Temuriylar tarixi bo‘yicha asosiy manba bo‘lib xizmat qilgan.
• Temur haqida yozilgan boshqa tarixiy manbalarga ham katta ta’sir ko‘rsatgan.
5. Vafoti
• Sharafiddin Ali Yazdiy 1454-yilda vafot etgan. Uning qoldirgan merosi esa hozirgacha tarixchilar tomonidan o‘rganilib kelinmoqda.
10.02.202507:46
Ahmad Donish (1827–1897) – o‘zbek ma’rifatparvari, tarixchi, faylasuf va diplomat bo‘lib, Buxoro amirligida yashab ijod qilgan. Uning ilmiy va ijtimoiy qarashlari o‘z zamonasida juda katta ahamiyatga ega bo‘lgan.
1. Uning asl ismi va taxallusi
Ahmad Donishning to‘liq ismi Ahmad ibn Mir Nosir bo‘lib, “Donish” taxallusi fors tilida “donishmand” (olim, bilimdon) ma’nosini anglatadi. U ilm-fan va ma’rifatga bo‘lgan chuqur e’tiqodi sababli shunday nom olgan.
2. Buxoro amirligi elchisi sifatida xizmat qilgan
Ahmad Donish Buxoro amiri Nasrullohxon (1826–1860) va Muzaffarxon (1860–1885) davrida davlat xizmatida bo‘lib, Rossiya imperiyasiga bir necha diplomatik elchilik safarlarida qatnashgan. Uning 1857, 1869 va 1874-yillardagi Rossiyaga elchilik safari Buxoro-Rossiya munosabatlarida muhim o‘rin tutgan.
3. Islohot tarafdori bo‘lgan
Ahmad Donish Buxoro amirligidagi eskirgan siyosiy tuzum va jamiyatdagi ijtimoiy muammolarni keskin tanqid qilgan. U davlat boshqaruvi, sud-huquq tizimi, soliq yig‘ish usullari kabi sohalarda islohotlar zarurligini ilgari surgan.
4. Ilmiy ishlari va asarlari
U bir qancha ilmiy va falsafiy asarlar yozgan. Eng mashhurlari:
• “Navodir-ul-vaqoye” (Nodir voqealar) – tarixiy va ijtimoiy-falsafiy risola bo‘lib, unda Buxoro amirligidagi siyosiy va ijtimoiy muammolar haqida yozilgan.
• “Risola dar ilmi hay’at” – astronomiya va kosmografiya haqidagi asar bo‘lib, unda o‘sha davrdagi olimlarning astronomiyaga oid qarashlari jamlangan.
• “Qoidai jahon” – ijtimoiy hayot, davlat boshqaruvi va siyosatga oid fikrlarini bayon qilgan.
5. Buxoroning ilmiy va madaniy hayotiga ta’siri
Ahmad Donish o‘z davrining ilg‘or ziyolilaridan biri bo‘lib, u faqatgina kitoblar yozish bilan cheklanmay, atrofidagi ziyolilarni ma’rifat va islohot g‘oyalariga qiziqtirishga harakat qilgan. Uning fikrlari keyinchalik jadidchilik harakatiga ham ta’sir ko‘rsatgan.
6. Matematika va astronomiya bilan shug‘ullangan
Ahmad Donish faqat tarix va falsafa emas, balki matematika va astronomiya bilan ham shug‘ullangan. U Yevropa va islom olami ilm-fani bilan tanish bo‘lib, G‘arb va Sharq ilmlarini qiyosiy o‘rgangan. Uning astronomiyaga oid asarlari Buxoro madrasalarida ilmiy manba sifatida foydalanilgan.
7. Buxoro amirligi tomonidan siqib chiqarilgan
Uning islohotchilik va tanqidiy qarashlari hukumat vakillariga yoqmaganligi sababli, hayotining oxirgi yillarida davlat ishlaridan chetlatilgan. Shunga qaramay, u ilmiy faoliyatini davom ettirgan va o‘z atrofidagi yoshlarga ta’lim berishni davom ettirgan.
8. Uning fikrlari keyinchalik jadidlar harakatiga ta’sir ko‘rsatgan
Ahmad Donishning islohotchilik qarashlari keyinchalik XX asr boshlaridagi jadidchilik harakati vakillariga kuchli ta’sir ko‘rsatgan. Uning Buxorodagi eskirgan tuzum va bilim tizimi haqidagi tanqidiy qarashlari jadidlarning maqsadlariga mos kelgan.
9. Uning merosi hozir ham o‘rganilmoqda
Bugungi kunda Ahmad Donishning ilmiy va falsafiy merosi o‘rganilib, uning asarlari chop etilgan. O‘zbekiston va Tojikistonda uning nomi bilan bog‘liq ko‘plab ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda.
10. Xotira va hurmat
O‘zbekistonda uning ilmiy merosiga katta e’tibor berilib, adabiyot va tarixshunoslik doiralarida uning asarlari tahlil qilinmoqda.
Ahmad Donish o‘z davrining ilg‘or ziyolisi, islohotchisi va bilimdoni bo‘lib, uning g‘oyalari bugungi kunda ham dolzarb bo‘lib qolmoqda.
1. Uning asl ismi va taxallusi
Ahmad Donishning to‘liq ismi Ahmad ibn Mir Nosir bo‘lib, “Donish” taxallusi fors tilida “donishmand” (olim, bilimdon) ma’nosini anglatadi. U ilm-fan va ma’rifatga bo‘lgan chuqur e’tiqodi sababli shunday nom olgan.
2. Buxoro amirligi elchisi sifatida xizmat qilgan
Ahmad Donish Buxoro amiri Nasrullohxon (1826–1860) va Muzaffarxon (1860–1885) davrida davlat xizmatida bo‘lib, Rossiya imperiyasiga bir necha diplomatik elchilik safarlarida qatnashgan. Uning 1857, 1869 va 1874-yillardagi Rossiyaga elchilik safari Buxoro-Rossiya munosabatlarida muhim o‘rin tutgan.
3. Islohot tarafdori bo‘lgan
Ahmad Donish Buxoro amirligidagi eskirgan siyosiy tuzum va jamiyatdagi ijtimoiy muammolarni keskin tanqid qilgan. U davlat boshqaruvi, sud-huquq tizimi, soliq yig‘ish usullari kabi sohalarda islohotlar zarurligini ilgari surgan.
4. Ilmiy ishlari va asarlari
U bir qancha ilmiy va falsafiy asarlar yozgan. Eng mashhurlari:
• “Navodir-ul-vaqoye” (Nodir voqealar) – tarixiy va ijtimoiy-falsafiy risola bo‘lib, unda Buxoro amirligidagi siyosiy va ijtimoiy muammolar haqida yozilgan.
• “Risola dar ilmi hay’at” – astronomiya va kosmografiya haqidagi asar bo‘lib, unda o‘sha davrdagi olimlarning astronomiyaga oid qarashlari jamlangan.
• “Qoidai jahon” – ijtimoiy hayot, davlat boshqaruvi va siyosatga oid fikrlarini bayon qilgan.
5. Buxoroning ilmiy va madaniy hayotiga ta’siri
Ahmad Donish o‘z davrining ilg‘or ziyolilaridan biri bo‘lib, u faqatgina kitoblar yozish bilan cheklanmay, atrofidagi ziyolilarni ma’rifat va islohot g‘oyalariga qiziqtirishga harakat qilgan. Uning fikrlari keyinchalik jadidchilik harakatiga ham ta’sir ko‘rsatgan.
6. Matematika va astronomiya bilan shug‘ullangan
Ahmad Donish faqat tarix va falsafa emas, balki matematika va astronomiya bilan ham shug‘ullangan. U Yevropa va islom olami ilm-fani bilan tanish bo‘lib, G‘arb va Sharq ilmlarini qiyosiy o‘rgangan. Uning astronomiyaga oid asarlari Buxoro madrasalarida ilmiy manba sifatida foydalanilgan.
7. Buxoro amirligi tomonidan siqib chiqarilgan
Uning islohotchilik va tanqidiy qarashlari hukumat vakillariga yoqmaganligi sababli, hayotining oxirgi yillarida davlat ishlaridan chetlatilgan. Shunga qaramay, u ilmiy faoliyatini davom ettirgan va o‘z atrofidagi yoshlarga ta’lim berishni davom ettirgan.
8. Uning fikrlari keyinchalik jadidlar harakatiga ta’sir ko‘rsatgan
Ahmad Donishning islohotchilik qarashlari keyinchalik XX asr boshlaridagi jadidchilik harakati vakillariga kuchli ta’sir ko‘rsatgan. Uning Buxorodagi eskirgan tuzum va bilim tizimi haqidagi tanqidiy qarashlari jadidlarning maqsadlariga mos kelgan.
9. Uning merosi hozir ham o‘rganilmoqda
Bugungi kunda Ahmad Donishning ilmiy va falsafiy merosi o‘rganilib, uning asarlari chop etilgan. O‘zbekiston va Tojikistonda uning nomi bilan bog‘liq ko‘plab ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda.
10. Xotira va hurmat
O‘zbekistonda uning ilmiy merosiga katta e’tibor berilib, adabiyot va tarixshunoslik doiralarida uning asarlari tahlil qilinmoqda.
Ahmad Donish o‘z davrining ilg‘or ziyolisi, islohotchisi va bilimdoni bo‘lib, uning g‘oyalari bugungi kunda ham dolzarb bo‘lib qolmoqda.
05.02.202506:52
12.02.202507:32
10.02.202507:43
दिखाया गया 1 - 11 का 11
अधिक कार्यक्षमता अनलॉक करने के लिए लॉगिन करें।